شکیلا عزیززاده، شاعر افغانی است که افغان‌ها او را نمی‌شناسند. یا افغان‌ها همیشه سعی داشته‌اند او را نشناسند. شاعر و نمایشنامه‌نویسی که پس از سال‌ها نوشتن متفاوت در کابل در هلند کشف شد.

من یک بار دفتر شعری از او را در خانۀ دوستی دیدم. دوست من دستپاچه از داشتن چنین کتابی با استیصال در پی گرفتن و مخفی کردن کتاب بود؛ کاری که جامعۀ رسمی افغان‌ها با او و دیگرانی چون او در محافل رسمی‌شان کرده‌اند. دلیل عمدۀ آنها بی‌پروایی شکیلا به سنت‌های سختگیرانۀ افغانی است. سنت‌شکنی که آدم را از قبیله اخراج و به سراندیب فراموشی تبعید می‌کند. شکیلا را بعدها در برنامۀ ادبی انجمن سلطنتی هلند در لندن دیدم. برایش جالب بود که می‌شناسمش. فرصتی که کتابش که دوستم دریغ داشته بود، توانستم از او بگیرم.

در خواندن دوم و سوم، کتاب چیزی بیش از یک عصیان زنانه بود. برای من نوع نگاه فلسفی مجموعۀ شعر "یاد از هیچ" نگاه عمیق‌تری بود از شاعر طردشده و فوق‌العاده‌ای که هوای تازه‌ای در ادبیات و هنر امروز افغانستان است. شعرهایی که با جریان جاری جهان و با نوع تحلیل لاکانی از ادبیات خیلی خوب جور می‌آیند. چرا که در پس‌زمینۀ آشفتگی کلماتش می‌توان میل، خود میل را به همان شکلی که ژاک لاکان می‌گفت، پیدا کرد. دروازۀ فرسوده و زنگ‌زده‌ای که به نفس راه می‌گشاید؛ به جان بی‌قرار نوع آدمی؛ یا در وسعتی بزرگ‌تر به جان گم  طبیعت. جایی که شاعر درونش عریان و آشکار سر برمی‌آورد. و مگر شعر چیزی جز حقیقت میل است؟ جز پیدا کردن دیوانه‌وار آن جنون پنهان در ذات طبیعت که لاکان، آندره برتون و پیکاسو را به خاطر آن می ستود؟ با این فرق که در این شعرها ما با دنیایی غیر واقع‌گرا مواجه نیستیم .سورئالیسم دوست‌داشتنی و آنیمایی لاکان در شعرهای شکیلا همان جستجوی امر خیالی لاکانی است؛ جستجو برای یافتن خویش. لاکان معتقد است که آدمی نارس به دنیا می‌آید و از این رو سال‌های نخست زندگی به دنبال خویش می‌گردد؛ به دنبال یافتن اجزای گمشدۀ خویش یا اشکال خیالی خویش.

شکیلا عزیززاده

زیر پوست آرامش
روسپی‌های نارس هند
با رمز انگشت‌ها
خود را بایگانی می‌کردند
تو در تمام معابد
زیر آفتاب برهنه
پوست می‌انداخت
و من
یخ می‌زدم از تو

ضمیر "تو" در این شعر اشاره‌ای به همین جستجوست؛ "تو"ای با فعل سوم‌شخص وعملکردی اول شخص. کشف آیینه در این جستجوی امر خیالی پایان هیاهوست؛ وقتی که دیگر به دنبال کشف اندامت در خویش و در بدن دیگران نمی‌گردی. "آفتاب برهنه" صورتی ازجستجوگر است؛ صورتی از "تو"ی من وقت پوست انداختنت. شوک کاشفانه و برهمنانه‌ای من نویسنده و به تبع خواننده را فرا می‌گیرد.

تصویر آیینه که در حقیقت هم می‌تواند آیینه حقیقی باشد، هم آیینه دیگری، جستجوگر را آرام می‌کند. پاره‌های خیالی‌اش را باز می‌آورد و تصویری کامل از او به خودش ارائه می‌دهد.

نفس‌هایت پس گوشم سرک می‌کشند
از شیب گردنم می‌لغزند
و لای پستان‌هایم پنهان می‌شوند
نفس‌ها و سر انگشتانت بود
یا واژه‌های بی‌باکت
که لاله‌های گوشم گل آوردند؟
لب‌هایم از هم باز می‌شوند
ونوک پستان‌هایم بیدار

این‌جا صحبت کردن در باره شجاعت شاعر به خاطر پرداختن به خصوصی‌ترین مسایل آدمی زیادی بدیهی و سطحی است. صحبت بر سر بازگو کردن چیزی ورای تنانگی است. صحبت از جستجوی عبث آدمی برای یافتن "تو"ی پنهانش است. جستجوی تن‌به‌تن که در تنانگی معنی پیدا می‌کند. نوعی جستجو که جیم جارموش در "گل‌های شکسته" به دنبالش بود. جیم جارموش به دنبال معشوقی می‌گردد که سال‌ها بعد با نامۀ فرزندی موهوم از حافظه‌اش سرک می‌زند. همان بخش گمشده‌ای که با دسته‌گل‌هایی مطرود یا مقبول در حافظه‌اش پلاسیده مانده‌است. او جستجوی تن‌به‌تنش را حالا با جستجویی دربه‌در بازآفرینی می‌کند. حالا که لاله‌های گوشش گل آورده‌است از حجبی کهنه؛ حالا زمانی برای سخن گفتن است.

با حجب مزمنت می پرسی:
خوبی؟
در پیچ‌و‌تاب سیم تلفن
حزن عتیق آوازت،
پیوسته نای می‌بازد

مجموعه شعرهای شکیلا عزیززاده همه یک روایت را پی می‌گیرند. بریده‌هایی عریان از واقعیتی فراموش‌شده. آیینه‌ای که این تکه‌های جستجو را به هم می‌چسپاند. آیینه‌ای برای پایان هم‌ذات‌پنداری و هماهنگ‌سازی. آیینه‌ای که "من"ی جستجوگر را به "تو"ای گمشده می‌چسپاند. این جستجو همواره با آدمی هست. در هر آیینه‌ای صورتی تازه از کمال خویش می‌یابد و  تبدیل شدن به این "من"ِ مطلوب ،جوهرۀ اصلی امر خیالی است. تصویری اغراق‌آمیز از خویش و نوشتن این تصویر چیزی نیست جز نوعی تقریر آرزومندی. لاکان در تحلیل روان‌شناسانۀ قوم‌پژوهی‌اش  دوران مدرن را نشان‌گر اوج این امر خیالی بشر می‌داند؛ چرا که آدمی در چنین زمانه‌ای همواره مشغول به خویش و تسخیر جهان به دست خویش یا آفریده‌های خویش است. در جملۀ این آفریده‌ها سلسله دلالت‌هایی است و سر سلسلۀ این زنجیرۀ دال‌ها جنسیت است. محدوده‌ای که ما در زبان فارسی همیشه به آن با کفش‌های استعاره وارد می‌شویم، در بارۀ آن با کنایه حرف می‌زنیم. جنسیت، قلمرو ممنوعی است که بخش عمدۀ زندگانی ما را هدایت می‌کند؛ قلمرو تاریکی که تنها به زبان رمز می‌شود در بارۀ آن حرف زد. مثل جذام، مثل قهر الهی ، مثل عالم اجنه.

دلت برای کدام دوشیزه‌ای
دل در کف
پای در خون می‌تپد؟
سیاه زلفان به خاک الوده‌ات
نوک پستان‌های کدام زن را می‌سوزاند؟
بگو
نفس آخر تو
ته چشمان که آرام می‌گیرد؟

به فیلم گل‌های گمشدۀ جیم جارموش برگردیم. جایی که قهرمان فیلم همۀ سرزنش‌ها و سرشکستگی‌ها را به جان می‌خرد، اما شور شگفت جستجوگری‌اش چندان در جانش غلیان می‌کند که آرامش را از او می‌گیرد و ناخودآگاه حتا بی ادراک لذتی او را به پیگیری چگونگی حال آن همراه ازدست‌رفته می‌کشاند.

در واقع رضایت آدمی اقناع نمی‌شود، مگر در پیدا کردن اثری یا خبری از آن "من"ِ مطلوب گمشده در سلسله دلالت‌ها به واقعیت است .نوعی جستجوی کمال مطلوب برای باز یافتن خاطره‌ای که آن واقعیت اولیه را زنده می‌کند.

در این جستجوی کاشفانۀ تن، مهم‌ترین و پربسامدترین ابزار شاعر "پستان" است. به نظر لاکان، پستان نمادی‌ترین ابژۀ ساحت نمادین است. وقتی به پستان‌های درخت اشاره می‌شود، منظور مادرانگی و زایندگی آن است. وقتی به سرکوفته‌های آدمی سر می‌زند، پستان آخرین نقطۀ جدایی فرزند در رابطه"ادیپی" از مادر است.

بنفشه
بهار را
از پستان‌هایش می‌نوشد
تا ماسیدن گل‌برگ‌ها
بر شرمگاه دوشیزه‌ای دیگر...

برای کودک پستان بخشی از وجود کامل نیست. پستان خود وجود است. او هنوز درکی از کامل کردن اجزا ندارد. پستان تنها  منبع حیات و زیبایی مطلق زندگی است. و این کودک در جان آدمی همیشه زنده است. تنها ابژۀ پستان نوعی جابه‌جایی معنا در مجازی مرسل است .استعاره‌ای از معناهای به‌هم‌فشرده. زنجیرۀ دال‌هایی که ختم‌پذیر نیستند. و از این استعاره است که به دروازۀ قلمرو جنسیت می‌شود رسید. در این حالت تجاوز بی‌شرمانۀ یک آدم یا یک جمعیت عقب‌مانده به زنی بی‌پناه، فقط نوعی ارتکاب جرم نیست. نوعی خالی شدن از معنایی سرخورده در خلائی معناشده است؛ نوعی "فلاش‌بک" به گذشته‌ای قبل از مدرن. به این جهت است که زن اول و آخر ماجراهای انسانی است. زن از ابژۀ فعال به سوژه‌ای ناگزیر تبدل می‌شود؛ سوژه‌ای درمانده؛ سوژۀ نگفتنی اما وصف‌شدنی. مثل شب تابوی تاریکی و راز و بی‌شرمی که درآن هر حجب مزمنی نقاب از چهره برمی‌دارد.

شب
 بیوه‌ای بیدار است
بر گریبانش
رودباری الماس
رودباری یاقوت

و این‌جاست که آدمی از فرق بین خویش ودیگری آگاه می‌شود. دیگری که حس فقدان و اضطراب را در دل پر می‌کند. به این خاطر او خواستار کامل شدن به وسیلۀ دیگرى است. در حقیقت او مى‌خواهد که به واسطۀ ایدۀ دیگرى ناپدید شود. یا شاید به وسیلۀ دیگری کامل شود. کمالی که رابطۀ فقدانی کودک جانش در آن استحاله می‌شود. دیگری خیالی دیگری ناممکن و دیگری بزرگ. درست مثل شعری که  سیلویا پلات برای پدرش می‌گوید. نوعی ستایش عاشقانه همراه با انتقام‌خواهی. نوعی اتمام حجت با گذشته، با روزگار سپری‌شده ای که چون دیگری بزرگی بر او سایه انداخته‌است.

با تمام گلو فریاد اگر کرده بودم:
والاحضرتا!
چه ملک ایزکی
می‌توانستم آیا
جریان خون را
در شاهرگ‌های به‌خواب‌رفته‌ام احساس کنم؟

 فروید اعتقاد داشت قصد واقعی انسان در جستجوی واقعیت، پیدا کردن ادراک واقعی شیء نیست، بلکه به‌عکس دوباره یافتن آن است. بنا به نظریات او، "تمنای آدمی همواره مطلوبی گمشده و ازدست‌رفته است . کل تمنیات در پی یافتن مجدد آن است. یافتن چیزی که اصلاً وجود ندارد".

این چیزی که اصلاً وجود ندارد و این‌همه در باره‌اش حرف می‌زنیم، چیست؟ این‌جا به رمزگشایی نام کتاب می‌رسیم: "یادی از هیچ". آگاهانه یا نا آگاهانه شکیلا عزیززاده سفری روان‌شناسانه به اشیا، به واقعیات مستحیل‌شده در ذهن آدمی را آغاز کرده‌است. و به خاطر این است که من شعرهای او را چیزی فراتر از نجواهای بی‌پروای زنانه یا عصیان‌های یک زن شاعر افغان در غربت می‌دانم. شعرهای او بدون شک و به زیبایی سفرنامه‌ای به نگفتنی‌های فراموش‌شده است.
...
یلدا
درد می‌کردم
از تغارۀ خمیر که دست‌هایت
در آن گم می‌شدند
از دراز تکه‌ای
که با آن غورگی پستان‌هایت را
مهار می‌کردی

از پس دادن بچه
از پارگی کنج لبت
درد می‌کردم
سنگریزه‌ای به سایه‌ات کافی بود
تا خون رفته از لب‌ها را
با هر چه نم که در دهان داشتم
بر صورت سنگ‌انداز تف کنم

گویه‌ها بر دهانت خشکیدند
سال‌های دیر رفته
خاک و دود گشتند
کند پا کشیدند ولی پادرهوا ماندند
شب‌های خانۀ پدری

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

درست هزار سال پس از درگذشت ابوعبدالله رودکی در سال ۹۴۱ میلادی، در زادگاه او شاعری دیگر به دنیا آمد که آثارش همچنان بر تارک شعر معاصر تاجیکستان می‌درخشد.

"لایق شیرعلی" روز ۲۰ مه سال ۱۹۴۱ در روستای "مزار شریف" منطقۀ پنجکنت در شمال تاجیکستان چشم به جهان گشود. طی قرن‌ها این روستا را به یمن وجود مزار خواجه محمد بشار، از علمای اسلامی، می‌شناختند و ارج می‌گذاشتند. اکنون "مزار شریف" بیشتر به عنوان زادگاه لایق شیرعلی شناخته‌شده و مورد احترام است؛ شاعری که اصول دست‌وپاگیر چامه‌سرایی شوروی را شکست، پا از تبلیغ ایدئولوژی رسمی فراتر گذاشت و کوشید با استفاده از ظرفیت محدودی که "فرهنگ‌سازان" شوروی برای زبان فارسی آسیای میانه تعیین کرده بودند، از درد و رنج‌ها، عشق و نفرت‌ها و عواطف و احساسات مردمی بگوید.

دانندگان آثار لایق شیرعلی اجمالاً او را شاعر زن، زمین و زندگی می‌نامند. در شعر شوروی تاجیکستان بهترین توصیف مادر و دلدار، سرزمین و میهن و رساترین تصویر و تعبیرها از تلخی و شیرینی روزگار در دیوان لایق نهفته‌است. لایق می‌کوشید نه تنها مضمون آفریده‌هایش مردمی باشد، بلکه تصویرهایی هم که می‌داد، از دل آداب و رسوم مردمش برخاسته بود:

به من هم آرد پاشیدی، به من هم نیم نان دادی
و نیم دیگرش را داشتی با خود
که چون برگردم از خدمت، بخواهم خورد

رسم مادران تاجیک است که به هنگام گسیل (بدرقه) فرزند‌شان به خدمت سربازی به نشان بخت سپید بر شانه‌هایش آرد می‌پاشند و نانی را که او گاز زده، حفظ می‌کنند، با این نیت که پس از بازگشت مابقی نان را هم بخورد.

عشق لایق به مادرش مایۀ ده‌ها شعر نغز او بوده که بعداً در مجموعۀ "مادرنامه" گرد هم آمد و بی‌اندازه محبوب شد. آوازخوانان تاجیک بسیاری از این اشعار را تبدیل به سرود و ترانه کرده‌اند:

سرشت من، نهاد من تو بودی / صفای بامداد من تو بودی
ایا مادر، به آن سان بی‌سوادی / نخستین اوستاد من تو بودی

یا:

در میان کوهساران / با نوای آبشاران / با صفای چشمه‌ساران / با سرود باد و باران / با درود نوبهاران
جان عطا کردی مرا / جان عطا کردی و خود را کاستی / روز و شب‌ها بر سر گهوارۀ من / مادر من، مادر بیچارۀ من
از پی روزی دویده / خوشه‌ها را چیده چیده / تلخ و شوری‌ها چشیده / رنج دنیا را کشیده / گنج دنیا را ندیده
دل عطا کردی مرا / دل عطا کردی و خود را کاستی / روز و شب‌ها بر سر گهوارۀ من / مادر من، مادر غمخوارۀ من / مادر من، مادر بیچارۀ من...

در دورانی که سیاست‌های حاکم هویت تاجیکان را در هاله‌ای از ابهام قرار داده بود، لایق قهرمانان شاهنامه را در مجموعه‌ای دیگر بازآفرینی کرد. کاوه از مرگ هجده پسرش می‌نالید و تهمینه از مرگ سهرابش چنین شیون می‌کرد:

تهمینه‌ام، تهمینه‌ام / از درد و غم دونیمه‌ام
در حسرت سهراب یل / دُرج غمان شد سینه‌ام
سهراب من، محراب من / خورشید من، مهتاب من
در این جهان بی‌کسی / یکتای من، نایاب من...
گلچین دورانم گذشت / گلریز بستانم گذشت
تیغی که رستم زد بر او / از جوشن جانم گذشت

و روز ۳۰ ژوئن سال ۲۰۰۰ در سن پنجاه و نه‌سالگی چهره در نقاب خاک کشید.

در گزارش مصور این صفحه همراه با قاری‌شریف شیرعلی، برادر بزرگ شاعر، و شماری از دانش‌آموزان مدرسۀ شاعر به خانه‌ای در روستای مزار شریف ناحیۀ پنجکنت سر می‌زنیم که هفتاد سال پیش صدای لایق نوزاد در آن پیچیده بود.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

ده سال پیش از پنجره وارد ساختمان می‌شدند و بی‌صدا تا غروب کار می‌کردند و شب نشده از همان پنجره بیرون را می‌پاییدند و اگر اونیفرمپوشی اطراف نبود، بی‌صدا می‌زدند بیرون و برمی‌گشتند خانه و باز روز بعد همان عملیات.

امروز از در ِ اصلی وارد ساختمان می‌شوند. هر یک گوشه‌ای از یکی از طبقات را می‌گیرند و کار می‌کنند و عصرها در را باز می‌گذارند که رهگذرها بیایند و صدایشان را بشنوند و با چشم خودشان ببینند که در ساختمان شمارۀ ۵۹ خیابان ریولی Rue de Rivoli پاریس چه می‌گذرد.

این داستان، روز اول نوامبر ۱۹۹۹ شروع شد که عده‌ای هنرمند هنرهای تجسمی از دیوارهای ساختمان شمارۀ ۵۹ خیابان ریولی پاریس بالا رفتند؛ ساختمانی که به یک بانک تعلق داشت و سال‌ها متروک مانده بود. آنها خیلی زود ساختمان را از کبوترهای مرده، سرنگ‌های مصرف‌شده و غبار سالیان پاک کردند. 

این ساختمان محل اجراهای هنری و نمایشگاه‌هایی شد که برای هنرمندان و عموم رایگان است. روز چهارم فوریه ۲۰۰۰ دولت فرانسه علیه این هنرمندان شکایت کرد. دادگاه به آنها ده ماه فرصت داد تا ساختمان را تخلیه کنند. ساختمان شمارۀ ۵۹ برای مدتی موضوع جنجالی مطبوعات شد و از آن با عنوان "در اشغال هنر" یاد می‌شد.

سال ۲۰۰۱، موعد انتخابات شهرداری پاریس فرا رسید و حزب چپ‌گرای فرانسه در انتخابات پیروز شد. شهرداری پاریس ساختمان را به طور قانونی از بانک مالک خریداری کرد و آن را با همان فلسفۀ پیشین به هنرمندان سپرد. یکی از این هنرمندان که در ابتدای کار در عملیات اشغال ساختمان شرکت داشته، "ژروم بتش" Jérôm Btesh است. او نزدیک به دو دهه در حوزۀ هنرهای تجسمی فعالیت و تاکنون ده‌ها نمایشگاه انفرادی و گروهی برپا کرده‌است.

 بتش‪،‬ داستان ساختمان شماره ۵۹ را اینگونه روایت می‌کند: "اینجا حدود ده سال پیش به طور غیرقانونی توسط یک گروه هنرمند تصاحب شد، برای ایجاد یک آلترناتیو هنرهای تجسمی به جای هنر رسمی. ما چاره‌ای نداشتیم. یا باید جذب سیستم رسمی می‌شدیم یا تن می‌دادیم به شکارشدن، به حاشیه رفتن و نادیده گرفته شدن و مردن".

 حدود نیمی از هنرمندان این مرکز دائمی هستند: "یک بخش دیگر هم نیمه‌ای هستند که درخواست آتلیه می‌کنند و نوبت‌شان که برسد، می‌توانند دست کم شش ماه اینجا بمانند. حضور این هنرمندها خیلی خوب است و به پویایی آتلیه خیلی کمک می‌کند، با خودش خلاقیت می‌آورد و روح تازه‌ای به فضا می‌دهد. در کل سی هنرمند در این ساختمان کار می‌کنند".
 
 این مرکز با این ایده راه‌اندازی شد که هنرهای تجسمی در دسترس عامۀ مردم قرار بگیرد. از این رو ساختمان شماره ۵۹ به یک آتلیه با در باز بدل شد که هنرمندانش ترسی از رونمایی آثارشان پیش از افتتاحیۀ نمایشگاهی در گالری‌های بزرگ نداشتند. اما پس از اندکی آنها هم از بابت حفظ حقوق مؤلف، فروش و غیره احساس خطر کردند و برایش چاره‌ای جستند. یکی از این راه‌ حل‌ها این بود که هر هنرمند به تشخیص خودش حق این را دارد که عکاسی از آثارش را ممنوع کند. طی یک سال گذشته بیش از نیمی از این هنرمندان تابلوهای "عکاسی ممنوع" را بر سردر آتلیه‌شان آویخته‌اند.

 ژروم بتش در این باره می‌گوید: "اینجا یک محل عمومی است. خیلی پیش آمده کسانی که در حوزۀ طراحی و تبلیغات کار می‌کنند و یا حتا هنرمندانی که در سیستم گالری‌دارها جایی دارند، می‌آیند اینجا و ایده می‌گیرند و می‌روند، به نام خودشان اجرا می‌کنند و می‌فروشند. در حالی که هنرمندهای اینجا ثروتمند نیستند. سخت و مداوم کار می‌کنند و طبیعتاً نمی‌خواهند ایده‌هاشان در یک بوفۀ مجانی سرو شود. ما نمی‌توانیم همه چیز را ممنوع کنیم، چون فلسفۀ اینجا یک آتلیه با در باز است و می‌خواهیم که بازدیدکنندگانمان، وقتی از اینجا می‌روند، حس خوبی داشته باشند".

 به گفتۀ بتش، "امروز ساختمان شماره ۵۹ طبق یک قرار با شهرداری پاریس کماکان با همان "فلسفۀ آتلیۀ درباز اداره می‌شود" که خیلی خوب هم جواب داده‌است؛ مثلاً فقط در سال ۲۰۱۰ بین ۸۰ تا ۱۰۰هزار بازدیدکننده داشته." کماکان هنرمندان مختلف در آن اثر خلق می‌کنند و رهگذران کنجکاو به نظارۀ آنها می‌نشینند.

سال گذشته وزارت فرهنگ فرانسه، ساختمان شماره ۵۹ خیابان ریولی را، یکی از پررفت‌وآمدترین و سومین مرکز مهم هنرهای معاصر در پاریس اعلام کرد.

در گزارش تصویری این صفحه به دیدن این مرکز هنری و آثار هنرمندان آن می‌رویم.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

پیدا کردن خانۀ بهمن‌بیگی در شیراز کار چندان سختی نیست.

اردی‌بهشت است. چنارها نونوار شده‌اند و خیابان قصردشت به اوج شکوه خود رسیده‌است. وارد یک کوچۀ فرعی می‌شوم. دری سپیدرنگ با دیواری آجری که بین یاس‌ها گم شده. خدمتکاری جوان با لهجۀ قشقایی به استقبالم می‌آید و سلام می‌دهد. خانۀ بهمن‌بیگی، همان‌ طوری که تصور کرده بودم، پر است از وسایل و لوازمی که یادآور کوچ است و ایل. قالی‌های دست‌باف سرتاسر اتاق پذیرایی پهن است. روکش فرش‌ها و مبل‌ها هماهنگ است و دیوار پر از قاب عکس‌هایی‌ست ازایل و مردانی با کلاه و لباس عشایر که لبخندشان ثابت مانده‌است.

آن طرف تالار چند میز بزرگ پر از لوح تقدیرهایی‌ست درون قاب‌هایی چوبی با حاشیه‌های خاتم‌کاری‌شده و چشم‌نواز که فاخرتر از همه‌شان تندیس یونسکوست که در سال ۱۹۷۳ به پاس عمری که بهمن‌بیگی صرف باسواد کردن عشایر کرده، به او اهداء شده‌است.

مشغول گشت‌وگذار در بین قاب‌ها هستم که سکینه کیانی، همسر بهمن‌بیگی، وارد تالار می‌شود. ناخودآگاه یاد جمله‌ای از بهمن‌بیگی می‌افتم که جایی نوشته بود: "پاداش من از باسواد کردن ایل، سکینه بود." هنوز سیاه‌پوش یارش است. آرام روی مبل دونفره‌ای می‌نشیند.

پایین یکی از عکس‌ها نام ابراهیم گلستان جا خوش کرده‌است. تصورش را هم نمی‌کردم عکسی از ابراهیم گلستان این‌جا ببینم. مات عکس هستم که همسر بهمن‌بیگی بی‌مقدمه شروع به حرف زدن می‌کند: "عکس را ابراهیم گلستان گرفته‌است در ایل. با بهمن‌بیگی دوست و همکلاس بود".

قبلاً در جایی هم خوانده بودم که ابراهیم گلستان نوشته بود: "نوشته‌های بهمن‌بیگی از بهترین نوشته‌های چهل پنجاه سال اخیر است. مثل "عرف و عادت..." که شصت سال پیش درآمد و کسی مانند هدایت را مبهوت و شوق‌زده کرد. من به او علاقۀ زیادی داشتم. علاقه‌ام همراه بود با احترام به کار و کوشش درست و پرثمر او. علاقه‌ام به او از روی هوش و رفتار او بود. بهمن‌بیگی در سال ۱۳۴۸ مرا به محل‌های این چادرهای دبستانی برد. این گرم‌کننده‌ترین و شادی‌آورترین یادبودهای سال‌های گذشتۀ من است. بچه‌ها در همۀ این آموزشگاه، وقتی درس جواب می‌دادند، با فریاد جواب می‌دادند. آخرش گفتم: "چرا اینها را نمی‌گویی داد نزنند؟" گفت: "بگذار بزنند". گفتم: "گوش‌هاشان کر می‌شود". گفت: "نمی‌شود". گفتم: "عادت می‌کنند که هر چه را بگویند، در هر جا که بگویند، با داد بگویند". گفت: "بگذار بگویند. بگذار عادت کنند به داد زدن". گفتم: "مرض داری؟" گفت: "غرض دارم. قصد همین است که به داد زدن عادت کنند، که فردا بزرگ که شوند، جلو خان دست‌به‌سینه نایستند، سربلند بایستند، حرف‌شان را فریاد بزنند".

سکینه کیانی ساکت و آرام به عکس‌ها نگاه می‌کند. وصف ایستادگی‌اش در کنار معلم ایل را پیشتر شنیده بودم. می‌گوید: " آن‌جایی که زندگی می‌کردم، زیاد مرسوم نبود که دختران بروند درس بخوانند. اما چون پدر من خان بود، ما را فرستاد مدرسه. یک روز معلم‌مان خبر داد که قرار است بازرس بیاید. لباس نوی پوشیدم. وقتی آمد، سؤالی پرسید از یکی از بچه‌ها. چون بلد نبود، من جواب دادم. بهمن‌بیگی هم گفت: "به به، گذشته از اینکه زیبا هستی، باهوش هم که هستی." آن روز بهمن‌بیگی رفت و سال بعد که آمد به مدرسۀ ما دسته‌گل نرگسی برایش بردم".

همان روزها بهمن‌بیگی در جایی گفته بود:"من قصد ازدواج نداشتم، اما در جایی که بازرسی رفته‌ام، دختری دیده‌ام که دوست دارم با این دختر ازدواج کنم. ولی چه کنم که کم‌سن‌وسال است".

"گذشت تا اینکه سال ۱۳۴۳، وقتی که ۱۶-۱۷ سال داشتم، وارد دانشسرای عشایر شدم. مشغول درس خواندن بودم و هیچ اطلاعی نداشتم که بهمن‌بیگی در مورد من خیال ازدواج دارد.او از طریق رانندۀ سرویس از من خواستگاری غیر رسمی کرد. چند روز که گذشت، جواب مثبت دادم و بعد از خانواده‌ام خواستگاری کرد. در سن ۱۷ سالگی، وقتی بهمن‌بیگی ۴۴ سال داشت، با هم ازدواج کردیم..."

ساکت می‌شود. یک سکوت طولانی و پرمعنی... دوباره شروع می‌کند و می‌گوید: "همۀ ماجرا از زمانی آغاز شد که رضاخان  تصمیم به تخته‌قاپو کردن (اسکان) عشایر گرفت. آن زمان بهمن‌بیگی حدوداً ۱۰-۱۱ سال سن داشت. همیشه خودش این‌طور تعریف می‌کرد که وقتی دولت با رئیس ایل که فردی به نام صولت‌الدوله بود، وارد جنگ شد، پدر او هم در این جنگ نقشی داشت و بعد از اینکه ایل ناتوان شد، سرکرده‌های ایل را دستگیر و به تهران تبعید کرد. پدرش یکی از آنها بود."

همسر بهمن‌بیگی مکثی می‌کند و باز می‌گوید: "بعد از آن هم مادرش را، به جرم اینکه آذوقه برای یاغی‌ها می‌برد، به تهران تبعید کردند. و این حکایت همان "عدو شود سبب خیر..." است. درتهران فرصت شد که بهمن‌بیگی باسواد شود و به این فکر بیفتد که تنها راه کمک کردن به ایل این نیست که برود نمایندۀ مجلس شود. و راه پایان بخشیدن به درد این ملت از طریق الفباست... ولی همیشه می‌گفت: "وقتی دانشگاهم را تمام کرده بودم و تصدیق حقوق در دستم بود، این تصدیق اذیتم می‌کرد. بین ترقی در تهران و چمنزارهای ایل مانده بودم. نمی‌توانستم یکی را انتخاب کنم و دیگری را رها. اما وقتی معلمی را انتخاب کردم، هر دوی اینها را داشتم. به خاطر همین در این راه ماندگار شدم. هم شهر را داشتم هم ایل را."

خانم کیانی نفسی تازه می‌کند و باز می‌گوید: "اما مدرسه‌اش یک مشکل عمده داشت، سیار بود و زمان کوچ درست اوایل و اواخر مدرسه بود. به خاطر همین هنگام کوچ مدرسه‌ای در کار نبود. تیرماه که همه‌جا تعطیل بود و آنها در ییلاق متوقف بودند، می‌توانستند به درس‌شان ادامه دهند. اما مشکل دیگری هم بر سر راهش بود. معلم هایی که به ایل می‌آمدند، نمی‌توانستند خودشان را با شرایط وفق بدهند. این شد که تعدادی آشنا درآموزش و پرورش پیدا کرد که یک دانشسرا تأسیس کند تا کم‌سوادهای ایلی را آن‌جا آموزش بدهند و بعد وارد این کار بشوند. دانشسرا شروع به کار کرد، اما عده‌ای تهمت می‌زدند که چه‌گونه می‌توان با آدم‌هایی که ششم ابتدایی دارند، عده‌ای را باسواد کرد؟"

"اما شکر خدا کم‌کم کارشان گرفت و همه باورشان کردند و دیدند چه‌قدر افراد باسواد از در این مدرسه‌ها پرورش پیدا می‌کنند... تا اینکه به آنها پیشنهاد دادند که چون شما در فارس این قدر پیشرفت کردید، بیاید برای تمام ایران هم این کار را انجام بدهید. اما بهمن‌بیگی مدیر بودن در تهران را دوست نداشت و به خاطر همین رد کرد و آنها ادارۀ کل آموزش عشایری ایران را در شیراز ایجاد کردند. دیگر این شد که معلم به شاهسون‌های تبریز فرستاد. به خوزستان که معلم فرستادند - لبخند رضایت‌بخشی می‌زند- بهمن‌بیگی می‌گفت: "کاری کردم که بچه‌های قبایل عرب‌زبان بنی‌طریق و بنی‌کعب کنار رود کرخه شعر سهراب سپهری را بهتر از بچه‌های کاشان می‌خوانند."

سکینه کیانی انگار همۀ اینها را حفظ است و باحوصله حرف می‌زند. شوق دارد برای گفتن از بهمن‌بیگی. می ‌گوید: "او به این فکر افتاد که با بچه‌های کم‌بضاعت و بااستعدادی که دوره ابتدایی را تمام کرده بودند اما پول نداشتند چه باید کرد.  نمی‌توانند که باز بروند سراغ چوپانی! این شد که بهمن‌بیگی در شیراز خانه‌ای کرایه کرد که بچه‌های ایل یا در دبیرستان‌های شیراز درس بخوانند یا هم دبیرستان عشایر تشکیل بدهند. بعد از چند سال دبیرستان عشایر معجزه کرد.  الآن آنها مدیران، مهندسان، پزشکان و جراحان معروفی هستند. این شد که  کم‌کم نگاه‌ها به طرف‌شان معطوف شد و نگاه‌ها از ایران هم فراتر رفت. همان موقع بود که یونسکو مدال "کروپسکایا" را به او داد؛ مدالی که دولت شوروی در اختیار یونسکو قرار داده بود تا به بهترین سوادآموز سال اعطا شود. و چون زبان می‌دانست، هم انگلیسی و هم فرانسوی  و آلمانی، راحت می‌رفت و سخنرانی می‌کرد. او دیگر جهانی شده بود".

"انقلاب که شد، دیگر پست رسمی به او ندادند و او هم نمی‌خواست که سِمَتی داشته باشد. به خاطر همین، نشست و شروع به کتاب نوشتن کرد. کتاب‌های "بخارای من، ایل من"، "اگر قرقاچ نبود" و "به اجاقت قسم". البته یک کتاب هم در سن ۲۴ سالگی نوشته بود. کتاب "عرف و عادت در عشایر".

برزگ علوی خطاب به بهمن‌بیگی نوشته بود: "بخارای من، ایل من" را با کمال شوق خواندم و از آن لذت بردم. هم ادبی بود و هم فرهنگ عوام. خدا شما را از ما نگیرد. از این کارها باز بکنید تا ادبیات جدید ایران غنی‌تر شود." و در جایی هم سیمین دانشور از این کتاب به عنوان شاهکار یاد کرده بود.

خانم کیانی آن‌قدر خوش‌حرف است که متوجه گذر زمان نمی‌شوم، عصر پنج‌شنبه است و مرتب به ساعتش نگاه می‌کند. می‌گوید: "هر پنج‌شنبه بر سر مزارش مراسم داریم. دوستان زیادی می‌آیند. و قرار است در همان‌جا کتابخانه و بنیاد بهمن‌بیگی تأسیس کنیم. و یونسکو هم به ما قول همکاری داده‌است و خدا را شکر بچه‌های دانش‌آموختۀ بهمن‌بیگی هم در رأس پست‌های کلیدی هستند و کمک می‌کنند".

وقت ماندن نیست. ترجیح می‌دهم خود را به کوچه‌باغ‌های قصردشت بسپارم و به مردی بزرگ فکر کنم که همیشه می‌گفت: "به جای خلع سلاح کردن عشایر باید برای آنها مدرسه ساخت." مردی که یک عمر برای این عقیده‌اش جنگید و پیروز شد.

محمد بهمن‌بیگی اردی‌بهشت‌ماه سال ۱۳۸۹ در سن نودسالگی در شیراز چشم از جهان بست.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

در هجده‌کیلومتری شهری باستانی که زمانی گندی‌شاپور (جُندی‌شاپور) نام داشت و به گفتۀ بسیاری خاستگاه ایلامیان بود، آرامگاه مردی هست که شماری او را "سردار پارسی‌گوی" می‌نامند و جوانمردی و شجاعتش در دفاع از ایران‌زمین را ستایش می‌کنند.

آرامگاه یعقوب لیث صفاری قرن‌های متوالی است که در روستای شاه‌آباد دزفول قرار دارد. روستایی سرسبز و زیبا، اما محروم از امکانات. روستایی که خانه‌های کاهگلی و گاه آجری‌اش در کنار آرامگاه یعقوب مفهوم می‌یابد. آرامگاهی که برافراشتگی گنبدش از دور به آسمان می‌رسد و معماری تلفیقی ایرانی و رومی آن نیز هر فردی را به دنیای اساطیر رهنمون می‌شود. گنبد بلند دندانه‌دار سفیدرنگ و مخروطی‌شکلش که به لحاظ تاریخی حائز اهمیت بسیار است، از فاصلۀ دور جلوه می‌کند و عمارت آجری خاکی‌رنگی با دو قلعۀ کوچک و سبک آجرکاری سنتی ایرانی این بنا را دیدنی‌تر کرده ‌است.

مجسمه یعقوب لیث صفاری، در ورودی شهر دزفول

بقعۀ یعقوب لیث، رویگرزادۀ سیستانی که به عیاری شهرت داشت، در منطقۀ شاه‌آباد (امروزه اسلام‌آباد) یادآور روزگاری است که زمین زیر سم اسبان دلاورانی بود که به خاک ایران عشق می‌ورزیدند. جندی‌شاپور، محلی که زمانی نامش غرب و شرق را درنوردیده بود، امروز یک مکان سرسبز است که درختان بر زمینش سایه افکنده‌اند و شاید در این میان بقعۀ یعقوب صفاری و گورستانی قدیمی که قبرهای آن با سنگ تزیین شده‌اند، تنها یادآوران آن دوران باشند؛ سنگ قبرهایی که نشانگرتاریخ کهن این بنا هستند.

اما قبر یعقوب در چهاردیواری چوبی و آهنی پوسیدۀ درون بقعه قرار دارد که بر آن پارچه‌ای سبزرنگ کشیده‌اند تا شاید نتوان به‌خوبی اثر گذشت ِ زمان و عدم رسیدگی به این اثر تاریخی را مشاهده کرد. درون بقعه دیوارنوشته‌هایی به خط عربی هست که  مشخص نیست مربوط به چه دورانی است. به گفتۀ برخی از پژوهشگران باستان‌شناس و تاریخ‌دانان دزفولی، ۲۵ سال پیش کتیبه‌ای بر روی دیوار گنبد به خط عربی قدیم وجود داشته که بر آن نام یقعوب لیث به‌روشنی نوشته شده بود، اما امروز از این کتیبه خبری نیست و بر دیوار درون گنبد در کنار نوشته‌های عربی تابلوهای عکسی قرار دارد که این مکان را بقعۀ شاه ابوالقاسم معرفی می‌کند و شجره‌نامه‌ای که نمی‌توان از آن دریافتی دقیق داشت. مردم محلی بر این باورند که این بقعه متعلق به شاه ابوالقاسم از نوادگان قاسم بن عباس بن امام کاظم است. به اعتقاد برخی از باستان‌شناسان، این نوع نام‌گذاری قرن‌ها پیش برای حفظ آرامگاه یک فرمان‌روای ایرانی که علیه خلافت عرب قیام کرده بود، انجام گرفته‌است.

 از این رو بسیاری از خاورشناسان این مکان را از آن یعقوب می‌دانند و شواهد نیز حاکی از آن است که سرنوشت یعقوب با این آرامگاه پیوند دارد. یعقوب، سرداری که سلسلۀ صفاریان را پایه‌گذاری کرد، در سال ۲۳۲ هـ.ق. به خدمت صالح بن نصر، حاکم سیستان، درآمد و چون در زمانی کوتاه توانست شایستگی خود را نشان دهد، سردار سپاه وی شد. پس از مدتی بر سیستان مستولی شد و به سوی خراسان رفت و پس از جنگ‌های فراوان سرانجام طاهریان را شکست داد و از آنجا به کرمان رفت و حاکم شیراز را در کرمان اسیر کرد و پس از آن شیراز را هم به دست آورد. سپس چند تن از یارانش را با هدایای گران‌بها نزد خلیفه به بغداد فرستاد و خود را مطیع خلیفه خواند.

یعقوب در ادامه ولایات بلخ و تخارستان وکابل را به دست آورد و به آمل رفت و بعد از آن روانۀ دیلمان شد. در راه در اثر بارندگی شدید تعداد زیادی از سپاهیانش جان دادند و خود او نیز به مدت چهل روز سرگردان شد. او سپس طبرستان را فتح کرد تا این که اقوام خلیفه در جنوب به پیمان‌شکنی برخواستند. یعقوب با سپاهش روانۀ فارس شد و سپس لرستان، ایلام، مناطق بختیاری و بوشهر را به دست آورد و بر قلمروش افزود.

یعقوب لیث با سرپیچی از دستور و اخطارهای خلیفه پاره‌های عظیمی از سرزمین مادری‌اش را زیر فرمان خود درآورد و عملاً آنها را از خلافت عباسیان پس گرفت. او  سرانجام عزم بغداد کرد تا خلیفه را هم به اطاعت خود دربیاورد، اما شکست خورد و وادار به بازگشت به خوزستان شد. یعقوب تا سه سال به بازسازی سرزمین ایران و احیای فرهنگ فارسی کوشید و در سال ۲۶۵ هـ.ق. هنگام بازگشت از نبردی دیگر در جندی‌شاپور بر اثر بیماری قولنج درگذشت، اما کوشش‌های فرهنگی وی بی‌نتیجه نبود و به زبان و ادب پارسی جانی دوباره بخشید.

"دولت اول صفاریان اولین دولت نسبتاً مستقل و معتبر ایرانی است که بعد از حملۀ عرب به ایران و سقوط دولت ساسانی، از طریق منازعه و جنگ با خلفا و اعراب در ایران تشکیل یافت. در "تاریخ سیستان" برای یعقوب و عمرو لیث (برادر او) نسبنامه‌ای آمده‌است که به موجب آن، نژاد این رویگرزادگان سیستانی به کسری انوشیروان می‌رسد و البته محققین در صحت آن نسبنامه تردید کرده‌اند. سلسلۀ صفاری مایۀ تجدید حیات سیاسی ایران گردید و مخصوصاً کوشش‌های یعقوب – و پس از او تا حدی برادرش عمرو لیث – در جنگ با خلیفۀ عباسی، راه مخالفت با خلفا و حکومت عرب و بالمآل استقلال ایران و خروج آن را از زیر نفوذ بغداد باز کرد. علاوه بر این، یعقوب – بر خلاف طاهریان که به آثار ایرانی و زبان فارسی روی خوشی نشان نمی‌دادند – نخستین فرمانروایی است که در روی کار آوردن زبان فارسی به عنوان زبان شعر اهتمام ورزیده‌است." (صفاریان؛ دایره‌المعارف مصاحب).

این روایت از یعقوب صفاری زبان‌زد است که پس از فتح هرات تا شاعران در مدح او اشعار عربی سرودند، برآشفت و گفت: "چیزی که من اندر نیابم، چرا باید گفت؟" به دنبال آن بود که زبان پارسی در سرزمین‌های ایرانی دوباره به جایگاه زبان شعر و ادب نشست و یعقوب لیث صفاری "سردار پارسی‌گوی" لقب گرفت. به نوشتۀ دایره‌‌المعارف مصاحب، یعقوب لیث القاب دیگر هم داشت:

"یعقوب مردی سپاهی‌منش، باتدبیر، عاقل و موقر بود و به دیانت و قناعت شهرت داشت. پایتخت وی شهر زرنج سیستان بود. مدت هفت سال به امر خلیفه به نام وی در مکه و مدینه خطبه می‌خواندند و شهرت او در ممالک اطراف تا آن‌جا بود که او را "ملک‌الدنیا" و "صاحبقران" می‌خواندند".

آرامگاه این سردار که با شماره ۲۵۵۰ در فهرست آثار ملی به نام "یعقوب لیث صفاری" به ثبت رسیده، در حصار درختان تنومند و قبرهایی سنگی حفاظت می‌شود و قفل فلزی زنگ‌خورده بر در آهنی آن که زمانی چوبی بوده، آویزان است؛ دری که هیچ‌گاه گشوده نمی‌شود و آفتاب از لابلای مثلث درون پنجره‌ها نور خود را به درون بقعۀ تاریک می‌تاباند.  ضریح آهنی مقبرۀ او برپا ایستاده است و آجرهای قدیمی آرامگاه نیز گویا دیگر طاقت سنگینی بقعه و بارگاه را ندارند. در نمایش تصویری این صفحه به دیدن این آرامگاه می‌‌رویم.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب