جلد هزار و يك شب چاپ هرمس

شب هزار و دوم
سيروس على نژاد

در شب فردريش دورنمات كه به همت مجله بخارا در مركز هنر پژوهى برگزار شد، يكى از دوستان ناشر كنار دست من نشسته بود و آنقدر در گوشم زمزمه مى كرد كه نمى توانستم به سخنان سفير سويس گوش كنم.

ديدم نمى شود به هر دو گوش داد. صداى دوست ناشر نزديك بود و صداى سفير دور. ناگزير يكدله شدم و به حرف هاى ناشر گوش كردم. در اثناى سخن از او پرسيدم اين روزها دست اندركار چاپ چه كتابى است؟ گفت "هزار و يك شب ".

گفتم از هزار و يك شب، در همين دو سه سال چندين چاپ در آمده، باز فروش دارد؟ گفت دارد! مى دانستم كه كسب و كار خود را مى شناسد و حرف پرت نمى زند. از خودم پرسيدم در ايران چه اتفاقى دارد مى افتد كه از يك طرف آمارها حكايت از كم خوانى ما  دارد و از طرف ديگر "هزار و يك شب" در طول دو سه سال چاپ هاى متعدد به خود مى بيند و باز ناشران در پى چاپ تازه اى از آن هستند.

هزار و يك شب كتاب غريبى است. به قول دوستى مادر بزرگ تمام قصه هاى جهان است. عنصر تخيل در آن از هر كتاب ديگرى نيرومندتر است. به قول على اصغر حكمت نمايندۀ ادبيات شرق است.

تأليف يك تن يا يك قوم و يك ملت نيست. حاصل ذوق ملت هاى گوناگونى از هند گرفته تا مصر است. اما نام قهرمان داستان، شهرزاد، نشان مى دهد كه هستۀ اصلى آن ايرانى است. بر نويسندگان بزرگى چون بورخس و جويس تأثير فراوان گذاشته است. بورخس كه تخيلات خود را مديون آن مى دانست، "گنجينه اى فرامليتى" اش مى خواند.

از كتاب هاى آسمانى كه بگذريم شايد از هر كتاب ديگرى كهن تر است. ظاهرا پيش از هخامنشيان، در هند به وجود آمده، قبل از حمله اسكندر به پهلوى ترجمه شده، اعراب آن را از طريق ايرانيان شناخته اند، در قرن سوم از پهلوى به عربى درآمده و نامش از "هزار افسانه"، به "الف ليلة و ليله" تغيير يافته، بعدها در دورۀ محمد شاه و ناصرالدين شاه قاجار بار ديگر از عربى به فارسى درخشانى ترجمه شده و نام "هزار و يك شب" به خود گرفته است.

پيش از آن در سال ۱۷۰۴ آنتوان گالان آن را از روى نسخ مصرى به فرانسه ترجمه كرده و سپس به زبان انگليسى گردانيده شده و در سال ۲۰۰۴ به مناسبت سيصدمين سال ترجمۀ آن به زبان هاى اروپايى، يونسكو جشن هايى برپا كرده و همچنان ورد زبان قصه خوانان و قصه گويان است.

در ايران، در سال هاى اخير دربارۀ اصل و نسب كتاب بحث هاى داغى صورت گرفته است. بهانه بحث ها بيشتر همان اقدام يونسكو در بزرگداشت كتاب بوده است. اما پيش از آن نيز اين بحث ها آهنگ آمدن كرده بود.

كتاب « افسون شهرزاد » كه از بهترين تحليل هاى مربوط به هزار و يك شب است، در سال ۶۸ منتشر شد. اين كتاب را محقق گرانمايه، جلال ستارى نوشته است. كسى كه بعدها "حكايات سندباد بحرى" را هم به جامعۀ فارسى زبانان هديه كرد.

اما كشمكش ايرانى بودن و نبودن كتاب در دهۀ هشتاد و بعد از اعلام بزرگداشت كتاب از سوى يونسكو صورت گرفت. انتشارات "فرزان روز" يك جلسۀ سخنرانى براى بهرام بيضايى گذاشت كه به ايرانى بودن كتاب تأكيد و تعصب مى ورزيد و در لا به لاى سخن خود به جدال پروفسور مارزلف آلمانى و ديگرانى مى رفت كه اصل كتاب را غير ايرانى و بويژه عربى مى انگارند.

همان انتشاراتى قبلا "تحليلى از هزار و يك شب" را به قلم رابرت ايروين و ترجمه فريدون بدره اى از مترجمان نامدار منتشر كرده بود. همان زمان ها، ماهنامۀ "كتاب ماه هنر" كه وزارت ارشاد در مى آورد ويژه نامه اى بدان اختصاص داد. فصلنامۀ "فرهنگ مردم" نيز به همچنين.

بحث در نشريات بالا گرفت. كتاب هايى نيز به بحث دامن زد. از جمله "روايت هاى شفاهى هزار و يك شب" كه محمد جعفر قنواتى از قصه گويان جنوب فراهم آورده بود و "كتاب عشق و شعبده" كه نغمه ثمينى نوشته بود.

نويسندۀ روايت هاى شفاهى در كار خود نشان داده بود كه قصه هاى هزار و يك شب هنوز در بين مردم اعماق ايران، يعنى كسانى كه اصلا كتاب هزار و يك شب را نمى شناسند، وجود دارد. او قصه هاى شنيده و ضبط شدۀ خود را با داستان هاى هزار و يك شب منطبق كرده و نشان داده بود كتاب اصل ايرانى دارد.

هزار و يك شب تا پيش از انقلاب كتاب پرطرفدارى نبود. چاپ شش جلدى آن كه در سال هاى سى از طرف انتشارات گوتمبرگ انجام شده بود، تا چند سال بعد از انقلاب در بازار و در كتابفروشى ها وجود داشت.

بعد از انقلاب مدت ها چاپ آن عملا ممنوع بود. هيچ ناشرى جرأت رفتن به سمت آن را نداشت. كتاب پرصفحه و پرحجم و پر هزينه اى بود كه به ديوار سانسور برخورد مى كرد. صحنه هاى الفيه شلفيه يا به اصطلاح غير اخلاقى در لا به لاى داستان هايش كم نيست.

تا سال هاى دهۀ هفتاد خورشيدى حرف آن را هم در وزارت ارشاد نمى شد زد. اما ناگهان ورق برگشت و ناشران زيادى به سمت آن نشانه رفتند و يكى دو چاپ از آن انتشار يافت. در دهۀ هشتاد انتشار آن اوج گرفت و چاپ هاى متعددى از آن بيرون آمد و هنوز ادامه دارد.

در سال هاى اخير من شخصاً چاپ هاى متعددى از آن را ديده و برخى را خريده ام. مهم ترين چاپى كه بايد از آن در اينجا نام برد چاپ "هرمس" است كه كتاب را در دو جلد با كاغذ اعلا و تجليد خوب منتشر كرد. شمارگان و قيمت كتاب هم قابل توجه بود. ده هزار نسخه به قيمت هر نسخه ۱۴ هزار تومان. اما مى ارزيد.

به غير از آن شهر كتاب نيز دوره پنج جلدى آن را به كوشش بهرام افراسيابى منتشر كرد كه قيمت آن ۳۴۵۰۰ تومان بود. اين چاپ هنوز در بازار پيدا مى شود. يك چاپ ديگر هم از كتاب با عنوان "داستان هاى هزار و يك شب" در آمد كه انتشارات اقبال منتشر كرده بود.

نشر مركز كه از فعال ترين ناشرين سال هاى اخير است دورۀ شش جلدى آن را در سال ۱۳۸۶ منتشر كرد. نشر جامى دورۀ سه جلدى آن را در سال ۱۳۷۹ منتشر كرده بود كه در سال ۸۶  به چاپ سوم رسيد. انتشارات پارسه نيز كتاب را در يك جلد، به قيمت ۱۶۵۰۰ تومان انتشار داد.

شنيده ام كه انتشارات هرمس كه چاپ اولش ناياب شده، چاپ خود را در شمارگان بيشتر تجديد كرده اما من هنوز آن را نديده ام. نشر علمى و انتشارات مهتاب هم مى دانم كه آن را منتشر كرده اند.

چند تا شد؟ همين ها كه من ديده و شنيده ام نشان از تيراژ بالاى كتاب دارد. لابد تعداد زيادى هم هستند كه من نديده و نشنيده ام. بويژه آنكه در ايران يك سرى كتاب در بازار بين الحرمين انتشار مى يابد كه به شهرستان ها مى رود و مشتريان خود را دارد و ما در بازار كتاب تهران  كمتر با آنها برخورد مى كنيم.

دليل اين همه استقبال چيست؟ آيا به خاطر بحث هايى است كه دربارۀ كتاب در گرفته است؟  آيا آنطور كه دوست ناشر من مى گفت نوعى بازگشت به فرهنگ ايرانى است؟ آيا به خاطر تخيل سرشار موجود در كتاب است؟ داستان چيست؟ قضيه از چه قرار است؟

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب