حبه قندی در دهان ،
استکان چايی دردست،
اين است اوج شادمانگی! 

الکساندر پوشکين،شاعر روس
 
درستايش چای و اثرات طبی آن بسيار سخن گفته شده و با گسترش علوم،  روز به روز، فوائد نوی در چای يافت می شود. ادبيات ملل شرق وغرب، و بويژه  داستان و شعر، اثر و جايگاه  چای در زندگی را نشان می دهد. ادبيات چين هم  پر است از اشاره به چای به عنوان نوشابه ای آسمانی و درخت چای همچون  گياهی ملکوتی. در افسانه های چينی آمده وقتی که نخستين قطره چای به لبان چن- نونگ، شاه چين، رسيد، شاه هيجان زده رو به آسمان فرياد کرد: بيفشان، بيفشان بر لبانم اين جرعه الاهی را.

و  تی - ين  يی- هنگ، شاعر چينی، می گويد: بنوش چای و فراموش کن غم دنيا. اين گفته ها يا دآور سخنانی است که در ادبيات فارسی در بارۀ شراب آمده. مثل اين مصرع حافظ که می گويد "اگرشراب خوری جرعه ای فشان بر خاک." که گويی از چينيان وام گرفته.

بر اساس گفته ها، چای حدود ۲۷۰۰ سال قبل از ميلاد در چين کشف شد و اولين بار بذر چای را يک کشيش بودايی به منظورتبليغ مذهب بودايی به ژاپن برد.

گويا يک کشيش پرتغالی  به نام پدر جاسبر کروز اولين اروپايی بود که در سال ۱۵۶۰  از چای استفاده کرد. پرتغال اولين امتياز چای را از کشور چين گرفت. پس ازآن هلند وارد تجارت چای شد. فرانسه و هلند در بردن چای به ساير نقاط اروپا و نيز امريکا نقش داشتند. درنيمۀ دوم قرن هفدهم انگلستان وارد تجارت چای شد و با گسترش نفوذ کمپانی هند شرقی نقش انگلستان در توليد و تجارت چای بالا گرفت. با آمدن چای به انگلستان مصرف چای در ميان مردم اين کشور رواج يافت. و در واقع درقرن هيجدهم  چای  نوشابه ملی بريتانيا شد. 

دربارۀ چگونگی آمدن چای به ايران همچون کشف درخت چای درکشور چين  داستانهای پر راز و رمز و دلنشين، و نه هميشه بر پایۀ واقعيت، بسيار نوشته شده .برخی می گويند چای را مغولها از چين  به روسيه ، ايران، و ترکيه عثمانی بردند. غازانی، مؤلف فلاحتنامه هم از چای نام برده و می گويد که ايرانيان در زمان مغول با اين ماده آشنا شده اند. 

به هرحال نوشيدن چای درقرن شانزده ميلادی در ايران دست کم در بين طبقاتی رسم بوده و در قرن هفدهم رواج بيشتری داشته چنان که آدام اولئاريوس، رييس هیأت نمايندگی آلمان، در دربار شاه صفی، نوه و جانشين شاه عباس اول در سال ۱۶۳۷ ميلادی  در سفرنامۀ خود می نويسد: در ايران مانند هندوستان از من با چای پذيرايی گرديد و در اصفهان نيز اماکنی به نام چايخانه ديدم که رجال و اشراف برای نوشيدن چای و تفريح و بازی شطرنج به آنجا می رفتند. آلمانی ديگری به نام انگلبرت کامپفر می نويسد که درسال  ۱۶۸۳ در قزوين هم از او با چای پذيرايی شده. 

در کنار آب، عصاره و شيرۀ گياهان و ميوه ها، نوشيدنی متداول ايرانيان تا پيش از اسلام شراب بود. اسناد به دست آمده نشان می دهد که حتا در دورۀ هخامنشيان شراب مصرف عمومی داشته است .هرودوت هم در تاريخ خود از آداب نوشيدن شراب در ميان ايرانيان می گويد. پس از اسلام، به علت منع مذهبی، قهوه جايگزين شراب شد و مصرف عمومی يافت. کلمۀ قهوه خانه که هنوز به جای چايخانه به کار می رود نشان دهندۀ همين امر است. بعدها با وارد شدن چای، قهوه نيز به تدريج جای خود را به چای داد. با آشنايی بيشترايرانيان با چای، ايران بازار پررونقی شد برای واردات چای از هند تحت سلطه انگليس و قند از روسيه.

گرچه  چای نخست از چين  وارد ايران  شد، اما آداب  و ابزار چای نوشيدن بيشتر از روسيه گرفته شد مثل سماور و استکان و نوشيدن چای با قند وبدون شير. سماور در روسی يعنی خودجوش.  پای سماور زود به درون خانه های ايرانی بازشد. و شد کانون گرم خانواده ها و مهمانی ها تا جايی که ميرزا تقی خان اميرکبير، صدراعظم تجددخواه،  در سال ۱۸۵۰، دستور داد در اصفهان کارگاه سماورسازی دايرکنند. ( آن هم پس از آن که دو دستگاه سماور ازسوی روسها و فرانسويها به او هديه شد.) و اين شايد آغاز صنعت سماورسازی در ايران بود. با بالارفتن مصرف چای بخصوص درميان طبقات بالای جامعۀ ايران کارخانه های چينی سازی گاردنر و کوزنتسوف روسيه از دهه ۱۸۸۰ تا ۱۹۱۵  به توليد سرويسهای چينی آلات چای خوری با رنگهای روشن برای بازار ايران پرداختند.

البته اميرکبيربه فکر ايجاد کارخانۀ قند و راه انداختن کشت چای هم بود که در گذشته در ايران معمول نبود. اما با قتل اميرکبير کشت چای متوقف ماند. و از سال ۱۸۷۰ به بعد رفته رفته و به صورت پراکنده کشت چای آغاز شد.  نخستين مزارع چای در ايران چند سالی پيش از انقلاب مشروطه در لاهيجان و تنکابن احداث شد اما توسعه ای نيافت. 

نفوذ آداب چای نوشی را می توان دريکی از نقاشيهای معروف دوران قاجار ديد که اثری است ازاسماعيل جلاير و اکنون در موزۀ ويکتوريا و آلبرت لندن است. اسماعيل جلاير با چيره دستی زنان دربار را در ايوانی رو به باغ در پای سماور ترسيم می کند. زنانی که به رقص، نواختن موسيقی، کشيدن قليان ويا نوشيدن چای سرگرم اند. در کنار سماور، قوری چای، قند و شيرينی های گوناگون، ميوه هايی مثل انجير، انار و هندوانه ديده می شود. به گفته ای، اين نقاشی يادآور تصويری است که همسر سفيرانگليس، ليدی شل، در خاطرات خود از مهمانی چای مهد عليا،  مادر متنفذ ناصرالدين شاه  ارائه کرده است. او در روز ۱۲ ژانويه ۱۸۵۰ درخاطرات خود آورده است: درمهمانی مهد عليا چای، قهوه و قليان برای مهمانان آوردند. پس از مدتی انواع ميوه ها و شربت ها به همراه نوشيدنی های سرد به مهمانان تعارف شد. 

به گفتۀ يک ديپلمات ديگر در سالهای پايانی قرن نوزدهم چای ديگر نوشيدنی ملی ايرانيان شده  بود و چايخانه ها محل رفت و آمد طبقات متوسط و پايين بود که مثل باشگاهی به آن رفت وآمد می کردند تا احوال هم را بپرسند و به آواز بلبلان در قفس گوش کنند.

در واقع ايرانيان رواج کشت چای را به صورت گسترده به کاشف السلطنه مديون اند که نام اصلی اش محمد خان قاجار قوانلو بود. او پس از پايان تحصيل در دارالفنون به خدمت دولت درآمد و با پست معاونت کنسول به فرانسه رفت. در رشتۀ علوم سياسی و اقتصادی درس خواند و به ايران بازگشت. در سال ۱۲۸۰ شمسی به عنوان ژنرال کنسول ايران رهسپار هندوستان شد و پس از مشاهده شباهت آب و هوای هند، با آب و هوای شمال ايران به فکر آوردن نهال چای و کشت آن در گيلان افتاد و چندين هزار نهال چای را به ايران آورد.

تلاش های او برای آموختن نحوۀ کاشت و برداشت و وارد کردن نهال چای به افسانه آميخته شده است. ولی به هر صورت نشان دهندۀ آن است که در اين راه متحمل زحمات فراوانی شده است. بويژه آنکه جانش را هم بر سر اين کار گذاشت. داستان از اين قرار است که وی در سال ۱۳۰۸در سن ۶۰ سالگی برای مطالعه بيشتر در زمينۀ کشت چای به چين و ژاپن رفت و چهار متخصص کشت چای را با خود به ايران آورد اما در بازگشت به هنگام عبور از کوهستانهای بوشهر به شيراز، اتومبيلش به دره سقوط کرد و کشته شد.  آرامگاه او در شهر چای ايران، لاهيجان به موزه چای بدل شده است.

در سال ۱۳۰۹ ش برای تشويق چايکاران بنگاه خريد برگ سبز چای در تنکابن تأسيس شد. در سال ۱۳۱۲ نخستين کارخانه چای کشور در شهر لاهيجان به وجود آمد. پس از آن هفت کارخانۀ ديگر پی در پی بنا نهاده شد. در سال ۱۳۵۵ تعداد کارخانه های چای کشور به ۱۲۷ رسيده بود اما کمی بعد برخی از آنها تعطيل شد بطوری که در سال ۱۳۶۵ به ۹۵ واحد رسيد.

در سال ۱۳۱۹ سطح زير کشت چای ۶۰۰ هکتار بود اما از آن زمان رو به افزايش گذاشت بطوری که در سال ۱۳۲۹ به ۷۰۰۰ هکتار، در سال ۱۳۳۸ به ۱۸۰۰۰ هکتار و در سال ۱۳۴۷ به ۳۱۰۰۰ هکتار رسيد. سازمان چای کشور نيز در سال ۱۳۳۷ به وجود آمد و اکنون ايران يکی از تو ليد کنندگان و مصرف کنندگان مهم چای در دنياست.

کاشتن، چيدن، خشک کردن، نگهداری و نوشيدن چای آداب خاص خودرا يافته است و در سنت و فرهنگ مردم هم اثرگذاشته است. مثلا دربارۀ چای می گويند بايد سه خاصيت داشته باشد: خوش طعم باشد، خوش عطر باشد، و خوش رنگ. و دربارۀ کيفيت استکان چای هم گفته می شود که بايد لب ريز، لب سوز و لب دوز باشد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب