در دوم تیرماه جاری، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) کاخ گلستان تهران را در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رساند. از ۳۷ سال پیش تا کنون، شانزده اثر ایرانی در این فهرست جای گرفته‌اند. 

 

کاخ گلستان که شامل یک باغ تاریخی و چندین کاخ و تالار سلطنتی است، دست‌کم از دو نظر حایز اهمیت تلقی می‌شود؛ نخست این که معماری آن معرّف دوران تحوّل و انتقال در معماری ایرانی است؛ دورانی که در آن معماری بومی ایران تحت تأثیر مراودات سیاسی، تجاری و فرهنگی با کشورهای اروپایی، با معماری نئوکلاسیک اروپا درآمیخت و سبک نویی را به وجود آورد که گاه با قید احتیاط از آن به عنوان "مکتب معماری تهران" یاد می‌شود. 

 

دیگر آن که کاخ گلستان صرفا یک سازه معماری نیست بلکه مجموعه بزرگی از نفایس تاریخی ایران و جهان را در خود جای داده؛ و این وجه تمایز کاخ گلستان با پانزده اثر دیگری است که پیش‌تر در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند. در واقع، در میان آن ۱۵ اثر، تنها بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی است که از قدیم‌الایام برخی اشیاء نفیس تاریخی در آن نگهداری می‌شده است. 

 

تعداد نفایس موجود در کاخ گلستان به قدری زیاد است که حتا فهرست اجمالی آن‌ها را نمی‌توان در این گفتار ارایه داد. شاید از همه مهم‌تر، کتابخانه بیوتات سلطنتی باشد. هسته اصلی این کتابخانه را کتاب‌های نفیسی تشکیل می‌دهند که نادرشاه افشار با فتح هندوستان از دربار گورکانیان هند به دست آورد و بعدها به دست آقا محمدخان قاجار افتاد؛ و البته در طول دوره قاجار کتاب‌های نفیس دیگری بدان افزوده شد. 

 

در کنار این کتابخانه، آلبوم‌خانه سلطنتی کاخ گلستان قرار دارد که ۴۲۵۰۰ قطعه عکس تاریخی و چند هزار نگاتیو شیشه‌ای از دوره قاجار را در خود جای داده است. جالب این که این آرشیو بزرگ هنوز مورد شناسایی کامل قرار نگرفته؛ چندان که در دهه ۱۳۷۰ فیلم کوتاه اما مهمی از دوره مظفرالدین شاه در آن شناسایی و توسط مرکز ملی سینماتوگرافی فرانسه بازیابی شد.

 

افزون بر این‌ها، در تمام بناهای کاخ گلستان اسناد و اشیاء تاریخی و آثار هنری نفیس نگهداری می‌شود. این آثار عبارت‌اند از هزاران برگه از مکاتبات و مراسلات دوره قاجار؛ دهها تابلوی نقاشی از بزرگ‌ترین نقاشان ایرانی و اروپایی در سده نوزدهم و بیستم میلادی؛ مبلمان‌، ظروف، فرش‌ها، اشیاء زینتی و دیگر اثاثیه ‌مورد استفاده دربار قاجار؛ و نیز هدایای نفیسی که از سوی سران دیگر کشورها مانند ناپلئون بناپارت، ملکه ویکتوریا و تزارهای روس به شاهان قاجار هدیه شده است. 

 

البته برخی از نفایس موجود در کاخ گلستان مانند تخت طاووس و تخت نادری که در دوره پهلوی جزیی از پشتوانه پول ملی ایران قرار گرفتند، به موزه جواهرات ملی بانک مرکزی منتقل شده‌اند. اشیائی هم هستند که از حیث تاریخی بسیار پراهمیت تلقی می‌شوند؛ مانند پیراهن تیرخورده و خون آلود ناصرالدین‌شاه و تعدادی از طرح‌های سیاه قلم او.  

 

با تأسف بسیار باید گفت که کاخ گلستان کنونی، تنها بخش کوچکی از ارگ سلطنتی تهران است که به مدت ۱۳۸ سال مقر فرومانروایی سلسله قاجاریه بود. بخش اعظم این مجموعه بزرگ در دوره پهلوی برای ساخت بناهای اداری نظیر کاخ دادگستری و ساختمان‌های وزارت امور اقتصادی و دارایی خراب شد. با وجودی که در دوره پهلوی زمین‌های وسیعی در تهران برای چنین ساخت و سازهایی وجود داشت، به سختی می‌توان باور کرد که قاجار ستیزی پهلوی‌ها نقشی در تخریب ارگ سلطنتی تهران نداشته است.

 

به هر روی بخش‌های باقیمانده کاخ گلستان در دوره پهلوی همچنان مورد استفاده بودند و بخشی از مراسم رسمی و تشریفاتی دربار در آن‌ها برگزار می‌شد. پس از انقلاب، کاخ گلستان تقریبا بی‌استفاده ماند تا این که در اوایل دهه ۱۳۷۰ بخش‌هایی از آن به روی مردم گشوده شد. 

 

در سالیان اخیر با نامزدی کاخ گلستان برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان، بخش‌های بیش‌تری از این مجموعه مرمت و تعداد بیش‌تری از کاخ‌ها و تالارها برای بازدید عموم، آماده شدند. با این حال هنوز هم درب برخی از کاخ‌ها مانند طبقات فوقانی عمارت شمس‌العماره به روی مردم و حتا پژوهشگران بسته مانده ‌است.

 

در عین حال، شهرداری تهران با پیاده راه کردن معابر اطراف کاخ گلستان مانند خیابان باب همایون، خیابان داور، میدان ارگ و خیابان بوذرجمهری (پانزده خرداد) و سنگفرش کردن معابر و ایجاد باغچه‌ها و آب‌نماهای متعدد، فضای آرامش‌بخشی را در آن حوالی به وجود آورده که یکی از نتایج فوری‌اش افزایش چشمگیر بازدید کنندگان کاخ گلستان بوده است. 

 

نخستین گزارش مصور این صفحه، به پیشینه تاریخی کاخ گلستان اختصاص دارد و در آن بیش از ۵۰ قطعه از عکس‌های تاریخی کاخ گلستان که در آلبوم‌خانه سلطنتی نگهداری می‌شوند، نمایش داده شده است.

 

در فتوگالری نیز می‌توانید عکس‌هایی از وضع فعلی بناهای موجود در کاخ گلستان را با توضیح مختصری درباره هریک از آن‌ها ببینید. برخی عکس‌های این فتوگالری متعلق به آرشیو کاخ گلستان هستند.

 

دومین گزارش مصور، نگاهی دارد به عکس‌های موجود در آلبوم‌خانه سلطنتی کاخ گلستان، خصوصا عکس‌هایی که توسط شخص ناصرالدین‌شاه و یا به دستور مستقیم او گرفته شده‌اند. این گزارش نخستین بار در آذرماه سال ۱۳۹۱ در جدیدآنلاین منتشر شد.

 

در بخش مطالب مرتبط، در سمت چپ صفحه نیز سه گزارش مصور وجود دارد. نخستین آن‌ها که با عنوان "بهاران خجسته باد" به مناسبت عید نوروز سال ۱۳۸۸ منتشر شده است، حال و هوای بهاری باغ گلستان و بازتاب بهار در کاشی‌کاری‌های این باغ را به تصویر می‌کشد. گزارش دوم با عنوان "خاطرات روی شیشه" روایتی است از کشف فیلم‌های نیتراته در آلبوم‌خانه سلطنتی و بازیابی آن‌ها مرکز ملی سینماتوگرافی فرانسه.