سوگ در روز دهم | جدید آنلاین

۲۹ ژانویه ۲۰۰۷ - ۹ بهمن ۱۳۸۵

مدیا مصور

سوگواری عاشورا در ميان شيعيان آداب و مراسم گسترده ای دارد و بر جوانب گوناگون جامعه اثر گذاشته است. اما به گفته مورخان و مردم شناسان بسياری از نشانه ها و نماد های اين سوگواريها ريشه درفرهنگ ايران دارد. در اين مجموعه در چند گزارش متنی و تصويری، گوشه های گوناگونی از ريشه ها و تاثيرات عاشورا داريم.

پيش از اسلام، روز دهم از ماه تشرين در دين يهود، عاشورا نام داشت. پيامبر اسلام در۲۰ سپتامبر سال ۶۲۲ ميلادی از مکه به مدينه هجرت کرد. در آن روز يهوديان روزه داشتند و چون پيامبر اسلام سببش را پرسيد، يهوديان گفتند که اين روز، روز پيروزی موسی بر فرعون است. پيامبر نيز روزه عاشورا را پذيرفت و تا پيش از تعيين رمضان، به عنوان ماه روزه، روزه در عاشورا ادامه داشت. همچنين در روايات اسلامی آمده که خداوند، آسمان و زمين و آدم را هم در اين روز آفريده و نيز نوح از کشتی خود در اين روز خارج شده. و عاشورا برای مسلمانان روز جشن و شادی بود.

در سال ۶۸۰ ميلادی ( ۶۱ هجری) سرنوشت اين روز ديگرگون شد. چون در آن سال و در چنين روزی، امام حسين به شهادت رسيد و برای شيعيان روز مصيبت و سوگواری شد.

اما برای حاکمان اموی، عاشورا همچنان روزشادی باقی ماند و در آن روز عامه مردم لباس نو می پوشيدند. و اين رسم در بسياری از بخشهای جهان اسلام همچنان ماند.

با قدرت يافتن آل بويه در بغداد، برای اولين بار در سال ۳۵۲ هجری فرمان دادند که مردم در اين روز به سوگواری امام حسين واهل بيت پيغمبر بنشينند.

پادشاهان آل بويه که از شمال ايران بودند، شيعی بودند و بزرگترين موفقيت شان اين بود که شيعيان در عهد آنان اجازه تظاهر علنی به عقايدشان را حتا در بغداد مقر خلافت اسلامی پيدا کردند. و ديگر نياز به تقيه نداشتند. در اين دوره، تشيع بی آنکه مذهب رسمی حکومت اسلامی شود به عنوان يک مذهب آشکار و علنی برقرار شد.

به همان اندازه که سامانيان در اعتلای زبان فارسی و فرهنگ ايرانی کوشيدند، آل بويه در زمينۀ انديشه سياسی و دينی کوشا بودند. آنان نسب خود را به ساسانيان رساندند و نام هايی چون فناخسرو داشتند که نامی ساسانی بود.

بنا به نوشته برخی مورخان، آل بويه و سامانيان، همان چيزی را در جهان اسلام پديد آوردند که ميان پردۀ ايرانی ناميده شده. يعنی حکومتی ميان سلطه عربها که تا قرن چهارم هجری دوام داشت و آمدن ترکها که در قرن پنجم هجری آغاز شد.

آل بويه از شمال ايران اند. سرزمينهای شمال ايران و آن سوی کوه البرز چون دورتر بود، ديرتر به زيرسلطه اعراب درآمد. اسلام هم ديرتر به آنجا رفت. از همين رو، بسياری از آداب و رسوم ايرانی درآن جا باقی ماند.

قدرت شيعيان زمانی آغاز شد که احمد بويه، کوچک ترين از برادران بويه پس از فتح بغداد از سوی خليفه لقب معزالدوله گرفت. خليفه که بغداد را در تسخير بويه ئيان می ديد از دادن چنين لقب هايی چاره نداشت. تفاوت اساسی حکومت آل بويه با ديگر حکومت های ايرانی در اين بود که در تمام دوران خلافت اسلامی، حکام محلی و پادشاهان ايرانی به نوعی دست نشانده خلفا بودند اما در اين دوران خلفا دست نشانده آل بويه شدند. آنان بر اوضاع چنان تسلط يافته بودند که خلفا را به ميل خود تغيير می دادند.

اين قدرت سبب نضج گرفتن آئين شيعی شد که در زمان آل بويه به شکل يک مذهب تمام و کمال ظهور کرد و اصول اعتقادی آن توسط علمای شيعه تدوين شد. به گفته عبدالحسين زرين کوب در تاريخ مردم ايران تکريم رکن الدوله در حق ابن بابويه (شيخ صدوق) فقيه بزرگ شيعه در ری، علاقه و انس و تفقد عضدالدوله نسبت به شيخ مفيد، عالم بزرگ شيعه در بغداد، و بزرگداشت بهاء الدوله در حق خاندان شريف رضی گردآورنده نهج البلاغه نشانه علاقه مذهبی است.

اما اختلافات بين شيعه و سنی نيز از همين زمان اوج گرفت. اين اختلافات البته کم و بيش به همين شيوه ای که در بغداد امروز ديده می شود، پيش از ظهور آل بويه وجود داشت. تنها تلفات سهمگين اين سالهاست که بين امروز و هزار و صد سال پيش فاصله ايجاد می کند. در آن زمان سنی ها مساجد شيعيان را ويران می کردند و شيعيان عليه صحابه و سنيان بر ديوارها و کوچه های بغداد شعار می نوشتند. ديوار نوشته های شيعيان که سب ودشنام به صحابه را در بر داشت سنيان را به خشم می آورد. معزالدوله در اثنای آشوبهای مذهبی ۳۵۱ هجری نوشتن اعلانهای ديواری را مجاز شمرد تنها تأکيد کرد که اين اعلانها بايد کمتر گستاخانه باشد يعنی به صحابه ناسزا نگويد. او در واقع به نوعی جانب ميانه را گرفت و گفت « خداوند ستمگران به اهل بيت ( ع ) را از قديم و جديد لعنت کند ».

بنا به برخی نوشته های ديگر، پيش از به قدرت رسيدن آل بويه کشمکش های عقيدتی در بغداد رو به وخامت نهاده بود. به قدرت رسيدن آل بويه نيز بر وخامت اوضاع افزود و نخستين نا آرامی های مذهبی به شکل غارت محله شيعه نشين کرخ از سوی سنيان آغاز شد. اين آشوبها تلفات سنگينی بر جا گذاشت و به محله هايی رسيد که بخشی از ساکنانش شيعه بودند. اين نا آرامی ها ويرانی و آتش سوزی بزرگی را سبب شد و ادامه يافت تا اينکه آتش اختلاف به هر دو سوی دجله رسيد. کار چندان بالا گرفت که مهلبّی، وزير معزالدوله، ناگزير سپاهيان ديلمی را برای اشغال مراکز ناآرامی گسيل داشت و پاره ای از سران و عوامل ناآرامی را به خوزستان و عٌمان تبعيد کرد.

زرين کوب می نويسد در عهد معزالدوله در برخوردهايی که در محله شيعه نشين کرخ بغداد رخ داد، اختلافات بين شيعه و سنی تشديد شد. اما معزالدوله با توجه به روحيه تساهل و تسامح خود، سعی در ايجاد محيطی آرام تر داشت.

در دوران آل بويه، اماميه فرقه شيعی مسلط در عراق و ايران بود. و به گفته مورخين، اعتقاد به امام غايب، برای شيعيان اماميه از اين جهت مناسب بود که به آنان اجازه می داد بيعت با امام خود را حفظ کنند و در عين حال حکومت امرای آل بويه را نيز بپذيرند. تا به گفته يکی از مورخين "بدان اميد که از اين راه نفوذ تسنن را کاهش دهند".

معزالدوله با وجود در پيش گرفتن سياست آشتی، ترويج رسوم شيعی را دنبال می کرد. توجه او به آئين های شيعی سبب شد که برای نخستين بار مراسم ياد بود عاشورای شهادت امام حسين ( ع ) با عزاداری عمومی در روز دهم محرم ۳۵۲ قمری / ۹۶۳ ميلادی برگزار شود. به گفته مورخين: در آن روز ، کاسبکاران بازارها را تعطيل و کسب و کار را متوقف کردند و به عزاداری پرداختند. زنان با گيسوان آشفته، چهره های سياه کرده و جامه های ژنده به صورت دسته جمعی حرکت می کردند و با حالتی سوکوار بر سر و روی خود می زدند.

اين نوع سوگواری پر اشک و آه برای درگذشتگان از رسوم سنتی ديليمان بود که می بايست از سنتهای پيش از اسلام باشد که در زمان آنها شکل عمومی به خود گرفت. آنها همچنين روز عيد غدير خم را با برپا کردن چادرهای آذين بسته و افروختن آتش و نواختن موسيقی و زيارت اماکن مقدس درکاظمين جشن گرفته بودند. اين رسوم البته واکنش خشونت آميز سنيان و بويژه حنبلی ها را بر می انگيخت.

برگزاری مراسمی از نوع عاشورا تأثيرات اجتماعی و روانی عظيم داشت. سنی ها نيز با پی بردن به تأثيرات اجتماعی آن، خود به بزرگداشت روزهای خاصی پرداختند. آنان در ادامه مراسم عاشورا در ۱۸ محرم زيارت آرامگاه مصعب ابن زبير را مرسوم کردند و هشت روز پس از عيد غدير خم، يوم الغار را به يادبود روزی که حضرت محمد و ابوبکر، خليفه اول، در سر راه خود به مدينه به غاری پناه برده بودند جشن گرفتند. از آن زمان تا کنون مراسم عاشورا نزد شيعيان دوام يافته، هر چند در دوران های مختلف، شدت و غلظت آن تغييراتی به خود ديده اما اصل آن نه تنها به عنوان آئينی ايرانی بلکه به عنوان آئينی شيعی پابرجا مانده است. در انقلاب اسلامی روزهای عزاداری ماه محرم بويژه روزهای عاشورا و تاسوعا نقش بزرگی در پيروزی انقلاب داشت. اکنون در سالهای پس از انقلاب اسلامی نيز مراسم عاشورا پر هيجان تر از گذشته اجرا می شود و چندان شدت يافته است که گاه علمای بزرگ نسبت به آميخته شدن آن با خرافات هشدار می دهند.

از همین مجموعه