فقط چنین کتابی می توانست در چنین شرایطی مرا از کنج خانه بیرون بکشد. بردن اتومبیل که هر لحظه ممکن است جایی از آن خرد  شود، هیچ صلاح نبود. ساعت چهار و نیم بعد از ظهر یکشنبه، سی و یکم خرداد، با تاکسی وارد میدان فاطمی شدم که قرق شده بود و هلی کوپتری بر فراز آسمانش در پرواز بود.

ابتدای خیابان فلسطین، وسط افراد پلیس ضد شورش که باتوم به دست در توقفگاه تاکسی ها صف کشیده بودند، ایستادم و به شتاب خود را درون اولین تاکسی ای پرتاب کردم که از راه رسید. تا خیابان انقلاب و پائین تر از آن، همه جا کم و بیش وضع بر همان منوال بود، اما وقتی به نزدیک میدان راه آهن رسیدم و نبش خیابان سرگرد بشیری پیاده شدم، شهر چنان در رخوت عصرگاهی اول تابستان چرت می زد که انگار در شهر خبری نيست.

سی سال پس از درگذشت دکتر غلامحسین مصاحب، گردآورنده نخستین دائرة المعارف امروزی و مدون به زبان فارسی، جلسه ای به یاد او برپا شده بود.

بنای باعظمت انجمن مفاخر و آثار فرهنگی در کمرکش خیابان در آرامش دوران قاجار به سر می برد. سالن خلوت تر از همیشه، انتظار شروع مراسم را می کشید. انتظاری که با رفتن مهدی محقق، رییس انجمن و همکار دکتر مصاحب به پشت تریبون خیلی زود سرآمد:

"ما در دعوتنامه خود نوشته ایم بنیانگذار دائرة المعارف نویسی نوین در ایران، به علت اینکه ما در کشور خود دائرة المعارف داشتیم. مثلا کتاب شفا یک دائرة المعارف فلسفی و کتاب قانون یک دائرة المعارف طبی است. ذخیرۀ خوارزمشاهی خود یک دائرة المعارف است. این نبوده است که ما دائرة المعارف را از فرنگ اخذ کرده باشیم، اما دائرة المعارف فارسی مصاحب، دائرة المعارف تمام عیاری بود که به معنای نوین به زبان فارسی نوشته شد."

دکتر محقق گفت: "بعد از دائرة المعارف مصاحب، حدود بیست دائرة المعارف دیگر مانند دائرة المعارف تشیع و دانشنامه جهان اسلام و دائرة المعارف بزرگ اسلامی به وجود آمد. اما فضیلت با کسی است که بنیان کار را گذاشت و دیگران آن کار را دنبال کردند."

سخنران بعدی، دکتر هوشنگ دولت آبادی با سخنانی شروع کرد که مرا به یاد نوشتۀ نجف دریابندری در سوگ بینانگذار دائرة المعارف نویسی انداخت. "بسیار شنیده ام که می گویند، دکتر مصاحب مرد بسیار فاضلی بود، اما دور از دسترس و سخت گیر. من هیچ یک از این حرف ها را قبول ندارم." 

نمونه غلطگيری متن توسط مصاحب

دریابندری در سال ۱۳۵۸ در یادبود دکتر مصاحب در کتاب جمعه نوشته بود:

"دکتر مصاحب آدم بد قلق و کژتابی بود. معمولا همکاران خود را از میان جوانان تازه کار و شکل نگرفته برمی گزید و آنها را موافق میل خود تربیت می کرد. ولی از میان آنها هم با آنکه کم و بیش همه به او ارادت داشتند، فقط عده کمی فشار شخصیت غریب او را تا به آخر تحمل می کردند؛ فرار استعدادها یکی از مشکلات همیشگی او بود".

اما دکتر دولت آبادی که بسیار به دکتر مصاحب نزدیک بود، تصویر دیگری از او به دست داد که با تصویر دریابندری مغایر بود.

سپس کامران فانی که خود عمری با کتاب های مرجع سروکار داشته، به جنبۀ دیگری از شخصیت دکتر مصاحب و اهمیت دائرة المعارف فارسی پرداخت و تمام سخنان خود را به این موضوع اختصاص داد که چرا اولین دایرة المعارفی که بدون هیچ تجربه و سابقه قبلی به سبک جدید در ایران نوشته شد، کار درخشانی شد؟ مبحثی که پرداختن به آن مطلبی جداگانه می طلبد و جایش در این گزارش نیست.

پس از کامران فانی چند تن دیگر از جمله دختر دکتر مصاحب درباره او سخن گفتند، اما چنانکه معمول چنین جلسات است، حرف تازه ای نگفتند.

دکتر غلامحسین مصاحب، چنانکه برادر و همکارش محمود مصاحب نقل کرده است، در سال ۱۲۸۹ به دنیا آمد و در سال ۱۳۵۸ درگذشت. او از خاندانی بود که شخصیت فرهنگی و اجتماعی آنان به سیصد سال قبل باز می گردد و عده ای از آنها در شمار رجال دانش و فضل و ادب بودند. مصاحب تحصیلات خود را در ایران، فرانسه و انگلستان گذراند و موفق به اخذ درجۀ دکتری در ریاضیات به سال ۱۳۲۷ از دانشگاه کمبریج شد. او دارای هوش و استعداد خارق العاده ای بود، چنانکه در تمام دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه تقریبا هر سال دو کلاس را با هم به پایان برد و در ۱۶ سالگی دورۀ دوم متوسطه را با معدلی بیش از نوزده تمام کرد. در روز جشن سالانه که وی نطقی درباره اعتماد به نفس ایراد کرد، وزیر معارف وقت، سید محمد تدین، نه تنها او را شاگرد اول تهران بلکه شاگرد اول ایران معرفی کرد.

دکتر مصاحب زبان های فارسی، عربی، فرانسه و انگلیسی را در حد کمال می دانست و با زبان آلمانی هم به اندازۀ رفع احتیاج و درک کتاب های ریاضی و فیزیک آشنا بود. در علوم معقول و منقول و علوم عربی هم تبحر و تحصیلات عمیق داشت. به طوری که از سوی مرجع وقت شیعیان به دریافت "درجۀ اجتهاد" مفتخر گردید.

دکتر مصاحب به سال ۱۳۰۶ به خدمت وزارت معارف درآمد و در مشاغل رئیس کل تعلمیات عالیه، مدیر کل فنی و معاون فنی وزارتخانه انجام وظیفه کرد، ولی هیچگاه این مشاغل را جدی نگرفت و دنبال منصب نرفت. در اوایل آن دوران، به مسائل اجتماعی و سیاسی هم گوشۀ چشمی داشت و مدتی روزنامه ای منتشر کرد، اما به زودی از این کار منصرف شد و یکسره به کارهای علمی پرداخت.

او نخستین کسی بود که منطق صوری به معنی جدید، یعنی منطق ریاضی را وارد فضای فکری ایران کرد. خدمت او در زمینۀ دائرة المعارف فارسی به راستی عظیم بود و آثاری که در مباحث آنالیز ریاضی و تئوری اعداد و منطق صورت داد، از جهت جامعیت و حسن تألیف شاهکار است.

اما آنچه شخصیت دکتر مصاحب را ممتاز و مشخص می ساخت، یکی دقت و وسواس او در کار تحقیق بود که حدس و گمان و تخمین و تقریب را در آن راه نمی داد و دیگر ابتکار و نوآوری هایی که مصداق کامل آن همانا دائرة المعارف فارسی است.

او در دائرة المعارف فارسی، در زمینۀ رسم الخط و ضبط علائم و حروف، صاحب رأی و نظر و ابتکار بود و روش مخصوص او در وضع لغات جدید علمی و ترجمۀ اصطلاحات خارجی مشخص است. ابداع حروف "ایرانیک" در فارسی به جای حروف ایتالیک در متون لاتین از ابتکارات دیگر اوست.

دربارۀ وضع لغات جدید در برابر تعبیرات و اصطلاحات خارجی که به مناسبت احتیاج و لزوم، ناگزیر از به کار بردن آنها بود، اسلوب خاصی داشت و سال ها به اتفاق جمعی از فضلا و ادب دوستان، هفته ای یک روز به بحث درباره لغات می پرداخت که از جمله نتایج آن کتاب "فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی" است. به گفته محمود مصاحب که این زندگینامه با استفاده از گفتار او نوشته شده، نام این مجمع را به شوخی "ضرابخانه" گذاشته بودند و لغاتی را که می ساختند، "مضروبات" می خواندند. دائرة المعارف فارسی کتابی است که هر یک از ما هزاران بار به آن مراجعه کرده ایم و شاید هر روز هم مراجعه می کنیم. مگر می شود کسی اهل تحقیق باشد و این کتاب مرجع را در کنار دست خود نداشته باشد؟

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب