می‌گویند هنر در دوره قاجار از حالت درباری خارج و به میان مردم می‌آید، ورود چاپ یکی از عواملی است که در تحقق این امر تاثیر زیادی دارد. در این میان همان‌طور که سیاست اجتماع دستخوش تغییرات زیادی می‌شوند هنر نیز از غالب تکراری و یکنواخت خود خارج و راه خود را پیدا می‌کند.

تولد نامواره، سرلوحه، سرکلیشه، نماد، آرم یا به زبان قاجاری "سرروزنامه، سرعنوان یا سردفتر" و به زبان امروزی "لوگو" مقارن با تولد مطبوعات در زمان قاجار است. 

ناصرالدین شاه به دلیل علاقه‌ای که به هنر دارد ابوالحسن خان صنیع الملک، مزین‌الدوله و کمال‌الملک را به اروپا اعزام می‌کند تا هنر مدرن را فرا بگیرند. صنیع‌الملک پس از بازگشت مدیریت نشریه وقایع اتفاقیه را که حال دیگر روزنامه علمیه دولت علیه ایران نامیده می‌شود برعهده می‌گیرد و شاید بتوان گفت نخستین اثر گرافیکی آن روز را با طراحی لوگوی روزنامه علمیه دولت علیه ایران به ارمغان می‌آورد. کم کم روند چاپ ونشر روزنامه‌ها رونق می‌گیرد. لوگوهای اولیه همگی متاثر از طراحی روزنامه علمیه و با اندک تغییراتی در آرم رسمی دولت آن زمان "شیر و خورشید" بر صفحه آغازین روزنامه‌ها نقش می‌بندند. اما به‌تدریج  و با گذشت زمان عنوان‫- ‬نگاران و طراحان  درخت، گل و بوته در دو سوی شیرو خورشید طراحی کرده و جلوه‌ای دوچندان به آن می بخشیدند. 

در این میان ذوق و قریحه کارگران چاپخانه‌ها که چاپزن و چاپچی یا به زبانی امروزی‌تر حروفچین نامیده می شوند، نقش اصلی را ایفا می‌کرد هرچند علی‌رغم تمام تنوعات و خلاقیت‌های لوگوهای مطبوعات دوران قاجار جز معدودی مانند ابوالحسن غفاری (صنیع الملک) و حسینعلی  نامی از طراحان آنها باقی نمانده است و فراموش شده‌اند.

روزنامه علمیه دولت علیه ایران با چاپ نقاشی نمای بیرونی شمس العماره و روزنامه ملت سنیه ایران با چاپ تصویری از ایوان مسجد بازار تهران نخستین نشانه‌های شهری را وارد لوگوی رورنامه‌های ایران کرده و در ۷ دهه نخست عمر مطبوعات در ایران افزون بر نشانۀ دولتی شیر و خورشید، مضامین مذهبی، بناهای شهری، گیاه، کتاب، درخت، گل، بوته، خوشه گندم، تاج شاهی، فرشته، آهو، سوارکار، ابزار جنگ در عنوان نوشته‌ها ظاهر شدند.

اغلب لوگوهای مطبوعات قاجار نمایشگاهی از شیر و فرشته‌اند. شیر به خاطر وجودش در نشان رسمی دولت‌ها و روزنامه‌های دولتی و فرشته به سبب بشارت دهنده بودن به کار می‌رود، هرچند دیگر فرشته‌ها فرشته‌های بومی نیستند و بیشتر شبیه فرشته‌های فرنگی‌اند‫.‬ 

در عصر مظفری علاوه بر تداوم شکل لوگوهای قبل، مثنی‌نویسی یا قرینه‌نویسی توسط خوشنویسان و طراحان دوره قاجار باب شد که استفاده از آن را در روزنامه‌های جنگل، فریاد، مجلس، مظفری و... می‌توان دید.

در ۲۰ سال منتهی به انقراض قاجار دیوار قید وبندهای رسمی ترک برداشت و به سرلوحه‌ها نگاه متفاوت پیدا شد و نقوشی از بیداری در قیامت، کشتی و دریا، شعر و شعار، کشکول و بوق، جانوران، کره زمین، جارچی و بیرق، گوسفند و چوپان، فرشته آزادی، نشانه‌های ایران باستان، وسایل حمل‌و‌نقل بویژه اختراع‌های نوین در طراحی لوگوها جای گرفت و عامل تخیل به سرلوحه‌ها جان بخشید.

در این میان برخی لوگوها در حکم تابلوی نقاشی کامل یا طرحی گرافیکی مدرن به چشم می‌آیند اما به مرور و با گذشت زمان لوگوهای مطبوعات از نقش و نگارها فاصله گرفته و به سمت حروف نگاری سوق یافتند و طراحی‌شان به گرافیست‌ها سپرده شد و دیگر از درفش کاوه و فرشته‌های جور واجور در لوگو‌ها خبری نیست.

به طور کلی می‌توان گفت نامواره‌های نشریات دوران قاجار به دو دسته خط نوشتانه و نقش و نگارانه تقسیم می‌شود.  در گونۀ نخست به خط نوشت نام نشریه بسنده می‌شد و در گونۀ دوم لوگو با نقش و نگارهایی همراه و جزیی از طراحی می‌شد به گونه‌ای که گاه تا نیم صفحۀ اول روزنامه را در بر می‌گرفت.

در این میان محسن احتشامی متخصص در گرافیک و صفحه‌آرایی مطبوعات با تدوین کتاب "لوگوهای مطبوعات دوران قاجار" و برپایی نمایشگاهی در این رابطه سعی در حفظ و بازنمایی گرافیک و نقش و نگارهای‌های فراموش شده مطبوعات دوران قاجار را داشته است. او کوشیده است عنوان‌های مطبوعات ایران و همچنین لوگوهای بیش از ۵۰۰ نشریه دوره قاجار از پیدایش این سلسله در سال ۱۲۵۳ قمری تا ۱۳۳۴ قمری (پایان دوره قاجار) را گردآوری کند. محسن احتشامی معتقد است "نگاهی به مطبوعات در دوران قبل و بعد از مشروطه، مروری به تیترها، تصویرسازی‌های روی جلد و داخل نشریات نشانگر بسیاری از ناگفته های آن دوران است."

او می‌گوید برای تهیه و تدوین این کتاب از منابع کتابخانه مجلس و کتابخانه ملی بهره گرفته است و با جستجوهای میدانی پژوهش خود را کامل کرده است.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب