آزاده حسینی

پروفسور برنارد اوکین (Bernard O’Kane)، استاد دانشگاه هنر و معماری اسلامی در دانشگاه آمریکایی قاهره در مصر چندی پیش به دعوت سازمان بریتانیایی "انجمن ایران" به لندن آمد و در مورد معماری اسلامی ایرانی با علاقه‌مندان این موضوع به گفتگو نشست.

از نظر پروفسور اوکین، معماری اسلامی ایرانی موضوع بسیار گسترده‌ای است که با ورود اسلام به ایران در قرن هشتم میلادی پدید آمده و تاکنون پرورش یافته است. از سدۀ هشتم میلادی به بعد معماری و هنر ایرانی دچار دگرگونی‌های زیادی شد. به عنوان نمونه، بناهای دورۀ ساسانی از تکه‌های سنگ ساخته می‌شدند؛ در صورتی که در دورۀ اسلامی خشت و آجر و کاشی عناصر اصلی تشکیل‌دهنده بناهای ایرانی شد.

قسمت‌های جدیدی به بناهای ایرانی اضافه شد که طاق‌های ضربی یکی از آنهاست. تزئینات ساختمانی چون مقرنس شکل تازه‌ای به ساختمان‌های ایرانی داد. بناهای جدید نیز، چون مساجد، مدرسه‌های اسلامی و خانقاه وارد مجموعۀ ساختمان‌های ایرانی شدند که پیش از آن وجود نداشتند. به طور کلی بناهای متفاوت، روش‌های گوناگون معماری، آرایش دگرگونۀ ساختمان موجب شکل‌گیری سبک جدیدی از معماری در این ناحیه شد.

حوزۀ معماری ایرانی اسلامی علاوه بر ایران کشورهای افغانستان، عراق، آسیای میانه و پاکستان را نیز دربر می‌گیرد. معماری اسلامی ایرانی در دوره‌های آل بویه، سلجوقیان، ایلخانیان، تیموریان و صفویان سبک مخصوص به خود را داشت که در آثار به‌جامانده از دوره‌های مختلف در پایتخت‌های تاریخی آنها قابل مشاهده است. آنچه به نام معماری اسلامی ایرانی به جای مانده، در واقع  گونه‌ای از معماری اسلامی است که اگرچه دارای وجه تشابهی با معماری دیگر خطه‌های اسلامی هست، اما ویژگی‌های منحصر به فردی هم دارد.

یکی از مهمترین عناصر به‌کاررفته در معماری اسلامی ایرانی، رنگ‌ها هستند. در این نوع معماری تسلط آبی فیروزه‌ای به خوبی قابل تشخیص است. پروفسور اوکین معتقد است که کاربرد آبی فیروزه‌ای در بناهای ایرانی را می‌توان از دو بعد فنی و فرهنگی- دینی مورد بررسی قرار داد. از نظر فنی، فراوانی مادۀ معدنی اکسید مس است که برای ساخت رنگ آبی از آن استفاده می‌شد. از دیدگاه فرهنگی، استفاده از رنگ آبی برای مقابله با چشم‌زخم صورت می‌گرفت؛ یعنی برای جلوگیری از نظر بد برای ساخت بناها، به ویژه نقاط بیرونی آنها، کاشی‌ها و آجرهای آبی را به کار می‌بردند.

این استاد معماری اسلامی می‌گوید که نمادگرایی در معماری اسلامی ایرانی منبع تاریخی ندارد. اگرچه در متون صوفیان اشاراتی به نماد رنگ‌ها شده، ولی در واقع برای کاربرد برخی رنگ‌های مشخص، دلیل خاصی ذکر نشده است. 

دلیل استفاده از رنگ آبی در بناها ایرانی هم در اسناد معتبر تاریخی ذکر نشده است، اگرچه در بعضی از اشعار فارسی، آجرهای آبی را نشانۀ آسمان خوانده‌اند. علاوه بر رنگ آبی روشن، رنگ آبی تیره، سیاه، زرد، سبز و مقدار کمی از قرمز استفاده شده است. رنگ سرخ معمولاً در جواهرات و شیشه‌ها به کار رفته است، اما به دلیل گرانی تولید این رنگ از آن کمتر استفاده شده است.

استفاده از نقاشی‌ها (به عنوان مثال، صورت انسان و حیوانات) برگرفته از کتاب‌های تصویری، از دوران صفوی به بعد رواج پیدا کرد. البته که موارد استثنائی‌ای پیش از آن هم وجود داشته  است، به مانند یک مسجد معروف در ترکمنستان که مربوط به دورۀ تیموریان است و بر سردر آن دو اژدهای بزرگ نقاشی شده است. به باور پروفسور اوکین، تصویر اژدها، ققنوس و نیلوفر آبی به ویژه در دورۀ ایلخانیان از هنر و معماری چینی وارد معماری ایرانی شده است.

پروفسور برنارد اوکین پایان‌نامۀ دکترای خود را در زمینۀ معماری اسلامی ایرانی دورۀ تیموریان ارائه کرده است و اکنون در زمینۀ معماری دیگر دوره‌ها، به ویژه دورۀ صفوی نیز تخصص دارد و پژوهش‌هایی انجام داده است. در گزارش مصور این صفحه پاره‌هایی از صحبت‌های پروفسور اوکین را می‌شنوید.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب