عکس‌هایی که از مرتضی ممیز و بهمن محصص در " کتاب عالی" (گزیدۀ آثار احمد عالی) می‌بینیم، آنها را به هنگام جوانی و در زمانی نشان می‌دهد که هر دو از انرژی سرشار بودند. امروز که آنها را می‌بینیم به یاد این شعر خیام می‌افتیم: بودیم به یک شراب در مجلس عمر/  یک دور ز ما پیشترک مست شدند! آری، کار عکس ثبت لحظه‌ها و متوقف کردن زمان یا زمان‌های خاص است.

عکس کریم امامی و منصور قندریز آنها را در سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ چنان زنده و شاداب نشان می‌دهد که بینندۀ امروز به یاد حرف معروف گوستاو فلوبر به هنگام مرگ می‌افتد: "مادام بواری لکاته! تو می‌مانی، ولی من ناگزیر باید بروم". آری، کار عکس ماندگار کردن بخشی از زندگی و شاید به نوعی دست یافتن به آرزوی بی‌بنیاد بشری، یعنی جاودانگی و شکست دادن مرگ است.

حتا عکس‌های جوانانی که در انقلاب پای می‌کوفتند و مشت هوا می‌کردند و امروز یقینأ به مردان سالخورده و خسته‌ای بدل شده‌اند، نیز همین حال و هوا را دارد. آری، عکس یک جور حافظه است؛ ما را از امروز به گذشته می‌برد و خاطراتی را در ما زنده می‌کند.

با وجود این،  کتاب و عکس‌های احمد عالی قصد ندارد از جاودانگی بگوید یا شکست دادن مرگ؛ حتا کتاب گذشته را هم نمی‌خواهد ورق بزند تا خاطراتی را در ما زنده کند، بلکه قصد دارد بگوید عکس خوب معنایش چیست و از این جهت است که از چهره‌ها گرفته تا ساحت فضاهای تاریخی مانند ارگ بم، فضاهای انتزاعی چون دودکشی تنها افتاده در پشت بام در کنار یک آنتن تلویزیون، فضاهای روستایی چون یوش و ریوش و رودبار حرکت می‌کند. به نوعی که این تلقی را پیش می‌آورد که سوژه اهمیتی ندارد. نوع نگاه کردن به سوژه را باید دریافت.

عکس‌ها که بیشتر سیاه و سفیدند، چنان وضوحی دارند که می‌توانند نقاط دور و نزدیک یک بنای تاریخی را به یکسان نشان دهند؛ شیارها و ناصافی‌ها و پستی و بلندی جزئی یک دیوار را چنان تصویر می‌کنند که گویی دیوار زبان باز می‌کند و با آدمی حرف می‌زند؛ جزئیات چنان اهمیت می‌یابند که کلیات از یاد می‌روند.

احمد عالی توانایی‌های شگفتی دارد. او قادر است از یک چیز ساده، یک اثر هنری و ماندگار بسازد؛ می‌تواند از زاویه و زوایایی به چیز بنگرد که ما از کشف آن زوایا عاجزیم، از جاهایی به موضوع نگاه کند که ما آن جاها را نمی بینیم، به جاهایی از موضوع سرک می‌کشد که ما نمی‌کشیم، توانایی او در نگاه کردن به هر چیز ساده چنان حیرت‌انگیز است که به گفتۀ آندره ژید ایمان می‌آوریم: "ناتانائل! اهمیت در نگاه توست، نه در چیزی که می‌نگری". 

متأسفانه، عکس‌ها هیچ شرح و توضیحی ندارند. تنها به کلامی چون تهران ۱۳۴۵، یوش ۱۳۴۴ و کریم امامی مترجم ۱۳۴۳ و مانند آنها بسنده می‌کند. اما از دید من که به هر حال از دیدگاه ژورنالیسم به عکس نگاه می‌کنم، عکس همواره توضیح می‌خواهد. عکس یا خبری و مستند است که از رویدادی حکایت می‌کند و در این صورت شرح لازم دارد، یا عکاس در آن دخالت کرده (چه هنگام گرفتن عکس و چه هنگام ظهور و چاپ) و عکس هنری ساخته‌است که تفسیر بر می‌دارد. هر کدام باشد توضیح می‌خواهد. در عکس‌های خبری و مستند، توضیح ما را نسبت به موضوع آگاه‌تر می‌کند و در عکس‌های هنری برای تفسیر کردن عکس‌ها به یاری ما می‌شتابد. نمی‌دانم کجا از قول آرنولد توین بی، مورخ نامدار انگلیسی می‌خواندم که در بارۀ مکان‌های جغرافیایی می‌گفت، این مکان‌ها هر قدر زیبا باشند، تا زمانی که تاریخ پشت سر آنها نباشد، حرف زیادی برای گفتن ندارند. حرف درستی است. وقتی تاریخ پشت سر سوژه قرار می‌گیرد، تازه موضوع (و در اینجاعکس) را معنی‌دار می‌کند. تازه حرف بر می‌دارد. تازه می‌توان در بارۀ آن سخن گفت.

با وجود این، احمد عالی ترجیح می‌دهد مخاطبانش نه از دید تاریخ و نه از دید خبر، بلکه صرفأ از دیدگاه هنر به عکس‌هایش بنگرند. مکان یا موضوع برایش اهمیتی ندارد و نمی‌خواهد خواننده را در جریان بگذارد. گویا دوست داشته باشد به عکس‌های او چنان بنگریم که به تابلو نقاشی. چیزی که در بسیاری عکس‌ها عینیت یافته‌است، چنانکه عکس‌هایی در کتاب هست که از روی تابلوهای نقاشی خود او گرفته شده‌اند. شاید هم این توضیح ندادن از سر تواضعی ذاتی است که در او وجود دارد.

احمد عالی از قدیمی‌ترین و از استادترین عکاسان ماست، اما این نخستین کتابی است که منتشر می‌کند. او عکاسی است که تجربۀ خود  را به بسیاری از عکاسان دیگر منتقل کرده‌است و رد پایش را در آثار بسیاری از آنان می‌توان دید. مثلأ درعکس‌های مریم زندی از شخصیت‌ها که با تمام وجود سعی می‌کند هنرمند یا نویسنده را در موضع و حالتی قرار دهد که نشان‌دهندۀ کاراکتر او باشد و این کار بسیار دشواری است و هوش و درایت و مطالعۀ سنگین لازم دارد. به هر حال، از بیشتر عکاسان بعد از او کتاب‌های زیادی منتشر شده، اما او اولین بار است که کارهایش را در یک مجموعه گرد می‌آورد.

گالری ماه مهر فرصت را غنیمت شمرده، به مناسبت انتشار کتاب عالی، نمایشگاهی از آثار او ترتیب داده (۲ تا ۱۹ مهرماه ۸۹ ) تا نقش و جایگاهش را در هنر معاصر به ارزیابی بگذارد. کتاب عالی در ۲۶۰ صفحه با طراحی و مدیریت هنری ابراهیم حقیقی و با نوشته‌هایی از شهریار توکلی، تورج حمیدیان و ابراهیم حقیقی منتشر شده‌است.   

کتاب عالی را مؤسسۀ فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر منتشر کرده در بردارندۀ بهترین آثار احمد عالی در فاصلۀ سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۸۸ است.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب