به موزۀ آب یزد از چند منظر باید نگریست. یکی ساختمان موزه و دیگر اشیای موزه و نیز نقش یزد در ابداع قنات. ساختمان موزه، عمارتی است از بناهای منحصربه فرد دورۀ قاجار، سرشار از عظمت و ظرافت. اگر هم موزه نبود مثل بسیاری از خانه‌های واقع در یزد و کاشان و جاهای دیگر می‌توانست به عنوان یک میراث فرهنگی، محل دیدار و اعجاب سیاحت‌گران باشد. این بنای بزرگ ۷۲۰ مترمربعی، در روزگار جوانی خود، خانه تاجر بلند آوازه‌ای بود که نامش به عمارتش نمی‌آید؛ "سید علی اکبر کلاهدوز". و دارای بخش‌های مختلفی است مانند اتاق اروسی، اتاق پنج‌دری، دالان، تالار، زیرزمین، سرداب که از هر کدام برای کاری استفاده می‌شد همچون حجله‌خانه، مهمان‌خانه، خیاط‌ خانه، اتاق ویژۀ آقای کلاهدوز و اتاق استراحت ایام تابستان. دختر و پسر و عروس‌هایش که در این عمارت می‌زیستند لابد در اینجا عیش تمامی داشته‌اند.

سرداب عمارت حوض کوچکی دارد که محل گذر قنات است. جایی است ۱۴ درجه خنک‌تر از سطح زمین، و بدینسان فضای مناسبی است برای نگهداری مواد غذایی و میوه‌ها، بخصوص در فصل گرما. نقش‌های گچ‌کاری آن هوش از سر آدم می‌برد. زمینۀ گچ‌کاری‌ها کاهگل بسیار ظریف است و تزئیناتش خیره کننده. نتوانستم پیدا کنم که معمار آن کدام شخص باذوق بوده است.

اما اشیای موزه همه در ارتباط است با زندگی در مناطق بیابانی. مثل قنات که یک تمدن سه‌هزارساله را در مناطق کویری ایران رقم می‌زند. در منطقۀ یزد سه هزار قنات هست که قدیمی‌ترین آنها از سه‌هزار سال پیش به یادگار مانده است. از این رو موزه آب آن مجموعه‌ای است از اشیایی در ارتباط با فناوری قنات و زمینه‌های وابسته به آن. از چرخ چاه گرفته تا انواع کلنگ‌های سنگ‌کنی، گل‌کنی، تراش، وسایل روشنایی داخل قنات و دیگر چیزها. در کنار اینها انواع شیرهای برداشت آب از آب انبارها و منابع زیرزمینی، ظروف سفالی و شیشه‌ای و فلزی مخصوص حمل و نگهداری آب چون مشک سقایان و انواع مشربه، آفتابه، پارچ، سماور، کوزه، کتری و دیگر ظرف‌های آب که اگرچه زمانی عزیزِ زندگی بوده‌اند اما امروز کاربرد خود را از دست داده‌اند و به موزه پناه برده‌اند.

یک خمرۀ سفالی که شکل مشک دارد و بر بالای آن بادگیرهای کوچکی برای خنک نگه‌داشتن آب تعبیه شده از اشیای نادر موزه است. حیاط عمارت حوض کوچکی دارد که زمانی آب از آن فواره می‌زد اما امروز خاموش است. آبی که از آن فواره می‌زد در منبع پشت‌بام عمارت ذخیره می‌شد و برای شستشو در داخل عمارت هم از همین آب استفاده می‌شده است.

و اما نقش یزد و یزدی‌ها در ایجاد قنات در کویر و نیز سایر نقاط ایران نقش بسیار مهمی بوده است. در بسیاری از مناطق خشک ایران اغلب این مهاجرین یزدی بوده‌اند که در ایجاد و ترمیم کاریزها نقش مهمی ایفا کرده‌اند. در نتیجه نام یزد با آب و قنات و فنون آن عجین شده است. ازهمین‌رو، از موزه آب گرفته تا دانشکده قنات تفت، و نیز زیارتگاه "پیرسبز" یا "چک چک" همه با یزد پیوند دارد.

مگر در هیچ نقطۀ دیگری از جهان مردم سه‌هزارسال پیش در پی جستجوی آب زمین را کاویده‌اند؟ آیا در هیچ نقطۀ جهان سه‌هزار رشته قنات فعال وجود دارد؟ نه تنها قنات، بلکه یک چکۀ آب اگر از صخرۀ کوهی بچکد در یزد نامش "چک چک" می‌شود. "چک چک" که زیارتگاه زرتشتیان جهان است، حکایت از همین معنی دارد.

اینکه ۷۰ درصد کرۀ خاکی را آب فراگرفته باشد برای کویرنشینان که از یک قطرۀ آن بی‌بهره‌اند، تفاوتی ندارد. چون آنها ناگزیرند آب را از دل زمین درآورند و با نوعی فناوری پیچیده به شهرها و روستاهای خود برسانند. اما آبی که آنها از دل زمین در می‌آورند مثل اشک چشم است. زلال و شفاف و گوارا. خیلی نیاز به تصفیه هم ندارد، چون زمین و خاک آن را به اندازۀ کافی تصفیه می‌کند.

مردمان یزد با همین آبی که از دل زمین در آورده‌اند درطی قرون و اعصار آسیاب‌های خود را گردانده‌اند، زیرزمین‌های خود را خنک نگه داشته‌اند، از سردابۀ بادگیرها عبور داده‌اند و در آن گرمای نفس‌بر چنان خنکایی ساخته‌اند که کولرهای زمان ما در برابر آن عرق شرم بر جبین می‌آورند.

همین دانستن قدر آب است که مردم یزد و اردکان را واداشته از دو سه هزارۀ پیش "ساعت ستاره‌ای" برای تقسیم آب اختراع کنند. یعنی میراب‌هایی داشته‌اند که از روی حرکت ستارگان آب قنات‌ها را تقسیم می‌کردند، به نحوی که هر کس و هر باغ به قدر سهم خود از آب بهره‌مند می‌شد و حق هیچ‌کس و هیچ باغ ضایع نمی‌گردید. سعدی می‌گفت ارزش برکه‌های آب را از کاروانی بپرس که در بیابان‌ها سرگردان است و اضافه می‌کرد که "تو قدر آب چه دانی که در کنار فراتی؟".

آنطور که در جزوه راهنمای موزه نوشته شده، آغاز زندگی همراه با آبادانی در مناطق بیابانی با حفر کاریز یا قنات توام بوده است و این ابداع جالب که زاییده اندیشه نیاکان ماست و آغاز تمدن کاریزی است و مایه آفرینش حیات و آبادی و خرمی است باید پاس داشته شود و به نسل‌های امروز و فردا معرفی شود. به‌ویژه آنکه استان یزد با برخورداری از سه‌هزار رشته قنات فعال و پذیرای طولانی‌ترین قنوات، هنوز که هنوز است جایگاه ویژه ای در زمینۀ استحصال و تأمین آب‌های زیرزمینی در کشور را دارد.

موزۀ آب یزد در اردی‌بهشت ماه ۱۳۷۹ (۲۰۰۰ میلادی) یجاد گردید تا علاقه‌مندان و پژوهشگران بتوانند با ورود به این فضا مجموعه‌ای را در ارتباط با فناوری قنات و زمینه‌های وابسته به آن ببینند.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب