در این ماه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد یا یونسکو سازه های شوشتر را به عنوان میراثی از فرهنگ جهانی به ثبت رسانید. دانشمندان سازه های آبی شوشتر را شاهکارهایی از نبوغ بشری خوانده اند.

چنان که می دانیم ایران سرزمینی است کم آب. بیش از ۸۰ درصد مساحت کشور از دسترسی به آب های سطحی و بارندگی های منظم محروم هستند و سهم بزرگی از بیابان های جهان به ایران تعلق دارد. تنها در بخش های محدودی از کشور مانند سواحل دریای مازندران و برخی کوهپایه های البرز و زاگرس، آب کافی وجود دارد.

دشت خوزستان که در پایین دست کوه های بلند و برف گیر زاگرس جای گرفته و از جنوب به خلیج فارس راه می برد، از جمله معدود مناطق پرآب ایران است و بزرگ ترین رودهای دایمی ایران یعنی کارون، کرخه و دز در این استان جریان دارند.

در مناطقی چون شوش و شوشتر، آبرفت این رودها زمین را مستعد کشاورزی در مقیاس وسیع ساخته است، اما بهره گیری مؤثر از آب مستلزم مهندسی پیچیده ای است که طی هزاران سال در این نواحی شکل گرفته است.

این مهندسی که سرآغاز آن را باید به دوران عیلامی (هزارۀ سوم تا اول پیش از میلاد) نسبت داد، سه وظیفه دارد:  یکم، مهار کارون و جلوگیری از طغیان های مخرب آن؛ دوم، تأمین و توزیع آب برای زمین های کشاورزی به خصوص در سال های کم آبی؛ سوم، بهره گیری از نیروی آب برای صنایع وابسته به کشاورزی.

تأسیسات چند صد ساله و گاه چند هزارساله ای که بقایایش در شوشتر و پیرامون آن به چشم می خورد و نام "سازه های آبی -تاریخی شوشتر" را بر آن نهاده اند، چنین وظیفه ای را طی قرون متمادی برعهده داشته است.

آب فراوان و مهندسی دقیق آن موجب شده بود که شوشتر از آبادترین شهرهای خوزستان باشد. این که برخی مورخان شوشتر را به معنای "خوبتر" گرفته اند، خود نشان آبادانی و رفاهی است که در این ناحیه فراهم  آمده بود.

مقدسی (بر وزن تفرشی) جغرافیدان سده چهارم هجری درباره شوشتر می نویسد: "باغ های اترج (ترنج) و انگور و خرما، شوشتر را از هر طرف در آغوش گرفته اند و در خوزستان شهری مهم تر، مستحکم تر و نیکوتر از آن نیست." و این تازه قرن ها پس از پایان کار ساسانیان بود که شوشتر در روزگارشان به اوج شکوه رسید.

هنوز هم این شهر از مناطق مهم کشاورزی خوزستان است، اما سازه های آبی اش نقشی در صنعت و کشاورزی ندارند.  این سازه ها که تا چند دهه پیش کارکرد خویش را حفظ کرده بودند، با ساختن سد دز و اخیرا سد گتوند (بر وزن مچ بند) به فراموشی سپرده شدند و رو به ویرانی نهادند.

اما آن چه بیش از فراموشی سازه های آبی- تاریخی شوشتر نگران کننده به نظر می رسد، بی توجهی به تجربه هزاران ساله ای است که در ورای آن ها نهفته است.

امروزه سدهای بزرگی در خوزستان ساخته می شوند که گرچه نشان از دانش و مهارت متخصصان ایرانی در بخش آب و نیرو دارند، اما چنین می نماید که یکسره به تجربه دنیای صنعتی در ساخت سدهای بزرگ چشم دوخته اند و از تجربه های بومی بهره چندانی نبرده اند.

این سدها به رغم مهار و ذخیره آب و تولید انرژی برق - آبی، عوارضی را بر محیط زیست وارد می سازند که بالا رفتن میزان تبخیر، شوری آب، به زیرآب رفتن مراتع و جنگل ها و تهدید پناهگاه حیات وحش از جمله آن هاست. به بیان دیگر، این سدها با عمر مفید کمتر از صد سال، عوارضی را بر طبیعت وارد می سازند که یا جبران ناپذیراند یا جبرانشان صدها و بلکه هزاران سال وقت لازم دارد.

این در حالی است که مهندسی بومی آب در ایران چه در شکل بند، پل - بند، سد و کانال (مثل شوشتر) و چه به صورت قنات (مثل مناطق کویری) بیش ترین سازگاری را با محیط زیست دارد و هرگز به آن آسیب نرسانده است.

سخن از این نیست که در دنیای پیشرفته امروز به همان روش های کهن روی آوریم و از دستاوردهای جهان صنعتی دست بشوییم، بلکه مقصود بهره گیری از بنیان های الگوی تاریخی مهندسی آب در ایران است که  بر سازگاری و همگامی با طبیعت استوار است و کارآمدی خود را طی هزاران سال به منصه ظهور رسانده است. سازه های آبی - تاریخی شوشتر چنین الگویی را فراروی ما قرار می دهند.

گزارش مصور این صفحه نگاه کوتاهی دارد به بخشی از سازه های آبی-تاریخی شوشتر.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب