سنت تابوت گردانى به گفته اى به زمان حضرت موسى بر مى گردد. ساختن تابوت های تمثیلی شهیدان و آیین حمل آنها در دسته های عزا در فرهنگ ایران نیز پیشینه ای دراز دارد. آیین سوگواری سالانه مرگ سیاوش و گرداندن تابوت او بهترین گواه این ادعاست.

تابوت گردانی و تابوت شویی برای آمدن باران نیز از آئین های ایرانیان کشاورز بوده است. مردمان شوش نیز تا آغاز ظهور اسلام و فتح شهر شوش به وقت خشک سالی تابوت مقدس دانیال نبی را بیرون می آوردند و طلب باران می کردند. شستشوی نمادین قالی در مشهد اردهال به جای تابوت حضرت سلطانعلی در مشهد اردهال کاشان در همین سنت ها ریشه دارد.

بنا به روایت های تاریخی مردم ماوراء النهر تا نخستین سده های اسلامی هر ساله در سالمرگ سیاوش، قهرمان اسطوره ای ایران شبیه او را می ساختند و در محملی می گذاشتند و برسرزنان و سینه کوبان در شهر می گرداندند.

پس از آن نیز گزارش هایی در مورد کاربرد ساز و برگی مخصوص در تجمع  شیعیان در سوگ شهیدان دین، از اوایل سده ی پنجم هجری مشاهده شده است.

مَنجنیق که نخستین تابوت واره شیعیانِ محله کَرخ بغداد بوده است، چیزی شبیه نخل امروزی است که آن را با شمشیر و خود و سپر و چراغ و آئینه و پر می آراستند.

در عهد صفوی سیاحتگران بسیاری نظیر پیترو دلاواله ی ایتالیایی به وصف حرکت دسته های عزا و مشاهده همان تابوت ها در سفرنامه خود پرداخته اند.

نخل برداری در روزگار ما

امروز نیز به شیوه قدیم در نخستین دهه محرم، دهه پایانی صفر و روز اربعین دسته های عزا داری به راه می افتند و بنا بر سنت شهر و دیار خود نشان هایی نظیر بیرق، علم، علامت، جریده و صندوق هایی تابوت واره با خود حمل می کنند.

اما مراسم نخل گردانی در تمام خرده فرهنگ های ایرانی-شیعی شناخته شده نیست. حوزه جغرافیایی که این مراسم از دیرباز در آن رواج داشته، حوزه ی فرهنگ کویری در شهرها و آبادی های حاشیه کویر ایران است. این حوزه شامل یزد، تفت، میبد، زارچ، نائین، ابیانه، کاشان، سمنان، زواره و آبادی های پیرامون آن است.

نخل چیست؟

نخل در لغت به معنای درخت خرما یا خرمابُن و مجازاً به معنی هر درخت و درختچه مومی و تزئینی و نیز نام تابوت واره ای است که در عزای امام حسین، به ویژه در روز عاشورا بر دوش می کشند و در دسته های عزاداری می گردانند.

نخل را در نخستین دهه محرم و بیشتر در دو ـ سه روز پیش از تاسوعا مى بندند. بستن و آرایش نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار اشیاء و لوازم و زیورهاى تزئینى و نوع و شکل آذین بندى، بین یک تا چند روز طول مى کشد.

کسی که نخل را مى بندد و تزئین مى کند از کارآزمودگى و مهارت بسیار فراوانى برخوردار است. این فرد را نخل بند، نخل آرا و در بسیارى از شهرهاى ایران "بابا" یا "باباى نخل" یا "نخلى" مى نامند.

در بعضی نقاط ایران، مانند ابیانه، کار نخل آرایى و نگهدارى اشیاى تزئینى نخل اختصاص به یک خانواده معین دارد و این وظیفه نسل اندر نسل از پدر به پسر رسیده است.

گزارش تصویرى این صفحه درباره ی مراسم عاشورا در شهرستان زارچ ، پانزده کیلومتری شمال یزد است. در این مراسم تمام وقايع عاشورا و آنچه پس از آن  به وقوع پیوسته، در یک مکان به صورت نمادین در معرض دید مردم قرار می گیرد. در انتها نيز مراسم نخل گردانی انجام می شود.

صحنه تخت یزید
یکی از عظیم ترین صحنه هاى به نمایش گذاشته شده در روز عاشورا تخت یزید است که بیانگر وضع کاخ یزید است. تخت یزید داراى فضایی است که باید تجمل را به نمایش بگذارد. این صحنه با پارچه هاى مخمل قرمز رنگ پوشیده می شود.

صحنه دیر راهب
زمانى که لشکر یزید سر بریده شهداى کربلارا به طرف کوفه مى بردند تا به یزید تحویل دهند، در میان راه در کنار صومعه اى براى استراحت توقف مى کنند. سر امام حسین را که داخل جعبه اى بود در کنار صومعه راهبى قرار مى دهند. شب هنگام راهب از صومعه خود بیرون می آید و متوجه جعبه مى شود و معادل جایزه اى که قرار بود براى تحویل سر بریده امام بدهند، به آنها مى دهد تا براى مدت کوتاهى آن جعبه را نزد خود نگاه دارد.

صحنه بازار و خرابه شام
خرابه شام جایى بود که زنان و کودکان سپاه امام حسین را براى مدتى در آن زندانى کردند. براى بازسازى خرابه شام از خشت، گل و آجر با گیاهان خشکیده استفاده مى شود تا یک خرابه را مجسم کند.

بازار شام در این کاروان، از بى نظیرترین صحنه هاست. در این قسمت از کاروان، غرفه هاى کوچکى ساخته مى شود که هرکدام بیانگر صنف و شغل خاصى است. بخش بالایى بازار شام را طاق نصرت مى بندند و دورتادور آن را به وسیله شمعدان، آیینه و گلدان تزئین مى کنند و تمام حجره ها را با پارچه هاى نقش دار مى پوشانند.

گهواره علی اصغر
واقعه تیر زدن حَرمَله به گلوى حضرت على اصغر از دیگر صحنه هایى است که در این کاروان به نمایش درمى آید. اهالى بنا به اعتقادی که دارند در روز عاشورا به تن کودکان خود لباس على اصغر را می پوشانند و آنها را در طول مسیر کاروان در گهواره قرار می دهند.

صحنه تخت شیر
در این بخش از کاروان، فردى لباس شیر می پوشد و در زمان پیمودن مسیر بر دست خونین حضرت ابوالفضل سوگوارى می کند و کاه بر سر مى ریزد. ذوالجناح، حجله خانه حضرت قاسم، قبر شش گوشه، طفلان مسلم و شطِ فرات از صحنه هاى دیگر این کاروان در روز عاشورا هستند.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب