در تابستان سالی که اکنون به پایانش نزدیک می‌شویم، یکی از فرهیخته‌ترین و ارجمندترین زنان ایران در ۱۰۱ سالگی روی در نقاب خاک کشید: بانو عزت‌ملک ملک. او را بیشتر به عنوان دختر "حاج حسین آقا ملک"، بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک می‌شناختند و به واقع نیز بسیاری از صفات نیک خود را از پدر آموخته بود اما فضایلش در این انتساب خلاصه نمی‌شد. او هنرشناسی برجسته و منشأ خدمات بسیار به فرهنگ و هنر ایران بود.

خاندان ملک، نامی بلند در تاریخ ایران دارند. "آقا مهدی تبریزی"، پدر بزرگ حاج حسین آقا ملک از سرهنگان سپاه ایران در جنگ‌های ایران و روس بود که به روزگار ولایتعهدی ناصرالدین شاه قاجار و استقرار او در تبریز، به "میرزا تقی‌خان امیرنظام" (امیرکبیر بعدی) نزدیک شد و به هنگام مرگ "محمد شاه قاجار"، میرزا تقی‌خان را یاری داد که ولیعهد را به تهران بیاورد و به تخت سلطنت بنشاند. از این‌جا بود که به لقب "ملک‌التجاری" مفتخر شد و ستاره اقبالش درخشیدن گرفت. نام خانوادگی این خاندان برگرفته از همین لقب است.

فرزند او "محمد کاظم ملک‌التجار" که لقب و ثروت پدر را به ارث برده بود، از تجار و ملاکان بزرگ عصر ناصری بود و در عین حال، از سیاست برکنار نبود. گرچه حاج حسین آقا او را "شديد البأس" خوانده است اما  طبعی لطيف داشت و شعر می‌سرود و آنقدر به پرورش فرزندانش توجه داشت که حسین را برای تحصیل به معتبرترین مدارس قدیمه تهران فرستاد تا از آبشخور دانش بزرگانی چون "ميرزا ابوالحسن جلوه"، حكيم بزرگ عصر ناصری سیراب شود.

حسین از دوران جوانی یار و همکار پدر در اداره املاک وسیع او بود که بیشترین‌شان در خراسان قرار داشتند و البته از همان زمان به گردآوری نسخه‌های خطی و آثار تاریخی و هنری علاقه فراوان نشان می‌داد. این علاقه نهایتا به شکل‌گیری یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران منجر شد که حاج حسین آقا آن را در سال ۱۳۱۶ خورشیدی وقف آستان قدس رضوی کرد و تا لحظه مرگ در چهارم مردادماه ۱۳۵۱ پیوسته بر غنایش افزود. او موقوفات دیگری نیز برای ارتقای سطح بهداشت و درمان یا خدمات اجتماعی برجای نهاد که شرح‌شان از موضوع گفتار حاضر خارج است.

حسین آقا ملک سه بار ازدواج كرد كه حاصل آن پنج دختر بود: خانم‌ها "عزت‎‌ملک"، "ملكزاده" و "صديقه" از بطن همسر اولش بانو "نوابه قدسيه" – دختر متولی موروثی مسجد گوهرشاد – به‌وجود آمدند و خانم‌ها "فلورت" و "رزت" دختران او از همسر دومش، "زرين خانم" هستند؛ و از همسر سومش بانو "كبرا كامرانی" فرزندی نداشت. او در وقف نامه كتابخانه، توليت موقوفه را به خود اختصاص داد و برای دوران پس از مرگ به نايب‌التوليه آستان قدس رضوی سپرد اما مقرر داشت که نظارت بر اجرای وقف‌نامه با دو تن از فرزندانش، عزت‌ملك و فلورت و نیز مدعی‌العموم ديوان عالی تميز (دادستان كل كشور در تشكيلات امروزی قوه قضائيه) باشد. اين نظارت پس از دختران او با فرزندان‌شان خواهد بود - البته "با تقدم طبقه سابقه بر لاحقه و تقدم ذكور هر طبقه بر اناث".

با درگذشت نابهنگام بانو فلورت، نظارت بر موقوفات ملک اختصاصا به مدت حدود ۴۰ سال برعهده بانو عزت‎‌ملکقرار گرفت که تا سالیان آخر عمر و دوران کهولت و بیماری، این مسؤولیت را با جدیت تمام دنبال کرد.

بانو عزت‎‌ملک ملک متولد مشهد و کمابیش تربیت شده تهران بود. چون مادرش در هفت سالگی درگذشت و پدرش نیز مدتی بعد به فکر ازدواج دوباره افتاد، بخشی از دوران کودکی و نوجوانی را نزد عمویش حسن آقا ملک سپری کرد. گذشته از تحصیلات ابتدایی که در دبستان "ارض اقدس" مشهد به پایان رسید، تحصیلات متوسطه را در مدرسه دخترانه آمریکایی تهران گذراند و به زبآن‌های انگلیسی و فرانسه تسلط یافت. اما از این فراتر، تحت تأثیر پدر علاقه فراوان به ادب و هنر پارسی داشت؛ چندان که در شعر و مشاعره و خوشنویسی طبع آزمایی می‌کرد و تحسین دیگران را برمی‌انگیخت.

بانو عزت‎‌ملک در ۲۶ سالگی با "صمد سودآور" جوانی تحصیل کرده از خاندانی تجارت پیشه ازدواج کرد. با توجه به فعالیت‌های تجاری همسرش بارها به اروپا و آمریکا سفر کرد و فرصت یافت که ضمن بازدید از موزه‌های آنجا ذایقه هنری خود را غنا بخشد و با آثار تاریخی و هنری ایران در موزه‌های غرب آشنایی بیشتری پیدا کند.

از سال ۱۳۵۱ که حاج حسین آقا ملک در سن ۱۰۱ سالگی درگذشت، عمده فعالیت‌های بانو عزت‎‌ملک به اداره مناسب کتابخانه و موزه و نظارت بر حسن اجرای وقف‌نامه معطوف بود اما افزون بر آن، خود نیز به گردآوری آثار فرهنگی و هنری همت گمارد و در سال ۱۳۸۵ آثار پرشمار و نفیسی را به موزه ملک تقدیم کرد که اینک در تالاری به نام خود او در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است. این آثار به طور عمده در دو بخش جای می‌گیرند: آثاری که بانوعزت‎‌ملک خریداری کرد تا از کشور خارج نشوند؛ و آثاری که به خارج رفته بودند و او آن‌ها را به بهای گزاف خرید تا به ایران بازگردانده شوند.

از این بانوی فقید سه فرزند به یادگار مانده است: فاطمه، حسینعلی و ابوالعلاء سودآور. اولی پژوهشگری به‌نام در حوزه تاریخ و فرهنگ است؛ دومی به جای مادر نظارت موقوفات ملک را برعهده دارد و سومی از مجموعه‌داران و هنرشناسان بزرگ در سطح جهانی به شمار می‌رود. این نشانی است از استمرار سنت فرهنگ‌پروری و هنردوستی در خاندان ملک.

گزارش مصور این صفحه دربردارنده آخرین گفت و گوی ضبط شده زنده یاد بانو عزت‎‌ملک ملک است که از سوی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در اختیار قرار گرفته و فرازهایی از آن برای نخستین بار منتشر می‌شود. عکس‌ها و فیلم‌های دیگر این گزارش نیز متعلق به آرشیو همان مؤسسه هستند. همچنین در دو فایل صوتی جداگانه می‌توانید بخش‌هایی از سخنرانی استاد "سید عبدالله انوار" و آقای "آیدین آغداشلو" در مراسم یادبود بانو عزت‎‌ملک را بشنوید.

 

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب