کلات نادری به رغم نامش که قلعه و قصر نادر معنی می دهد، چيزی بيش از قصر است، و حتی قرنها پيش از سلطنت نادرشاه  که نام خود را از آن گرفته دارای اهميت بوده است.  کلات نادری فلات وسيعی است و بخشی از دشت خاوران. کلات درست در مرز شمال خراسان امروزی قرار گرفته و محدوده شمالی آن در خاک ترکمنستان است.  شهر مشهد در ۱۷۰ کيلومتری جنوب غرب آن واقع شده است. دور تا دور فلات توسط کوهها و صخره های پرشيب احاطه شده و کمتر جای نفوذ به داخل دارد، از اين رو به درستی دژ طبيعی نام گرفته است.

از آنجايی که کلات در نزديکی جاده ابريشم بين شهرهای ماورا النهر(فرارود) و نواحی مرکزی فلات ايران قرار داشت از ديرباز دارای اهميت بود. اين فلات همچنين مسير عبور ارتشهای مهاجم بود. درقرن چهاردهم ميلادی( اواخر قرن هشتم قمری) قشون تيمورلنگ در آغاز گسترش سلطه خود به سمت غرب، اين فلات را محاصره و کلات را تسخير کردند.  سلطان محمد خوارزمشاه در نظر داشت در اين فلات مقابل مغولها بايستد. اما در عوض به سمت غرب فراری شد.

نادر شاه در نزديکی کلات تولد يافت.  او کلات را تحت کنترل خود در آورد. در دوران پرآشوب سالهای پايانی صفويه که فرماندهان جنگی رقيب نادر،  در پی فتح اصفهان توسط افغان ها   و سقوط حکومت صفوی، برای سلطه جويی مبارزه می کردند، کلات پايگاه نادر بود.

نادر با عزل شاه طهماسب دوم خود را نايب السلطنه و  بعد از چند سال با تاجگذاری به پادشاهی ملقب کرد. اما در طول همه اين رويدادها خراسان و کلات پايگاه و هسته اصلی فرمانروايی او بود. هر گاه مصلحت سياسی ايجاب می کرد او ادعا می کرد که هيچگونه جاه طلبی سياسی ندارد و تنها قصدش برقراری ثبات است تا بدين ترتيب بتواند مدتی در کلات آرام بگيرد. نادرشاه مرتب از خراسان ديدن می کرد و در هر سفر از کلات می گذشت تا از پيشرفت ساخت و ساز در آنجا که خود دستورش را داده بود آگاه شود. بنا به تاريخچه ای که از او مانده، اين ساخت و سازها شامل بود بر باغها، ميدانها، حمامها و مسجدها،  قصر، خزانه،  و همچنين آرامگاهی که برای خواب ابدی خود در نظر گرفته بود.او همچنين دستور داده بود تا ديوارها و دروازه هايی که برای تقويت استحکامات طبيعی ساخته شده بودند تکميل شوند.  خزانه ای که نادر ساخته بود با غنائم و ثروتهايی که  از  هند غارت شده بود پر شد.

اما هيچيک از اينها در آخرين بحران دوران سلطنت نادرشاه  هنگامی که برادرزاده و بسياری از نزديکترين پيروانش عليه  بی رحمی ها و زياده جويی ديوانه وارش شوريدند بکارش نيامد. او برای حفظ جان زنان و فرزندانش آنها را به کلات فرستاد. اما پس از آنکه به قتل رسيد برادرزاده اش نيرويی از بختياری ها را به کلات روانه کرد.  آنها با استفاده از نردبانی که يک نفر بطور اتفاقی و يا عمدی در کنار برجی جا گذاشته بود به داخل کلات راه يافتند.  همه مردان خانواده سلطنتی و حتی زنان حامله را بقتل رساندند. تنها يکی از نوه های نادرشاه به اسم شاهرخ زنده ماند که بعنوان فرمانروايی دست نشانده مدتی کوتاه حکومت کرد.

قصر خورشيد

معروفترين جاذبه ديدنی کلات نادری قصر خورشيد است. اين قصر از ۶۵ برش سنگی ساخته شده و دارای سه طبقه زيرزمين همکف و بالا است. گچبريها و طلاکاريهای فراوانی در درون قصر ديده می‌شود و ديوارهای آن بارها برای يافتن گنجهای نادر شکافته شده‌اند. نکته جالب در معماری اين بنا نقش پرندگانی مانند طوطی و ميوه‌هايی مانند موز و آناناس است که حکايت ازهندی بودن معماران قصر می‌کند که نادر شاه آن هارا بايد از هند آورده باشد.

روبروی قصر خورشيد مسجد گنبد کبود متعلق به دوران ايلخانان و احيا شده توسط نادرافشار ديده می‌شود  که در شبستان آن يکی از سلاطين آل جلاير مدفون است. نرسيده به کلات و در ابتدای دوراهی باجگيران آبشار زيبا و پرآب قره سو قرار دارد که در ايام تابستان تفرجگاه مشهديها است.

تنها راه ارتباطی کلات از طريق تونلی است که احداث آن پيش از انقلاب آغاز شده و بعد از انقلاب به پايان رسيده است. نکته عجيب درباره اين تونل اين است که ابتدای آن فراخ تر است و هر چه به انتهای آن نزديک می‌شويد تنگ تر می‌شود.

بعد از تونل شهر کلات نادری به شکلی مستطيلی در کنار رود کلات ساخته شده است. همان رودی که در ادامه به دشت خاوران - قره قوم - ميرسد و پس از طی مسافتی به آمودريا می‌ريزد.

يکی ديگر از بناهای تاريخی منطقه بند نادری است که در چهار کيلومتری شرق کلات قرار دارد. اصل اين بنا متعلق به دوران سلجوقی است و در دوران نادر ترميم شده است. تاج سد در حدود ۹۵ متر ارتفاع آن ۷۰ متر و ضخامت سد بين ۲۰ تا ۲۷ متر در نوسان است. آجر و ساروج در ديواره سد و سنگ و ساروج در قسمتهای جانبی آن به عنوان مصالح به کار رفته است.

کتيبه نادری در دربند که  يکی از وروديهای کلات است بر روی سنگ نوشته شده است. بيست و چهار بيت اين کتيبه در رثای نادر فرزند شمشير است که چهار بيت اول آن فارسی و بقيه ترکی درگزی است. پايان کتيبه به علت مرگ نادر رها شده است.

در کنار کتيبه نادر و بر بالای تنگه دربند برج هشت متری ارغونشاه قرار دارد. اين برج از کف رودخانه چهل متر ارتفاع دارد. ورود و خروج به حصار کلات در گذشته ازاين برج مراقبت می شده است.

در کنار اينها بايد به لوله کشی دوازده هزار متری اشاره کرد که بوسيله آن استادکاران ايرانی با تراشيدن دل سنگها با قطر يک متر و قرار دادن آنها با طولی در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانت در کنار هم  آب را از آبشار قره سو به قصر خورشيد می‌آوردند.

همچنين سيصد و شصت حوض سنگی ارتفاعات  دهکده خشت که گويا نادرهر روز از يکی از آنها برای آب  لشگريانش استفاده می کرده است.

درارتفاعات بالای کلات قلعه ای به نام فرود ديده می‌شود و در شاهنامه فردوسی به کلات و نبردی که در آن بين ايرانيان و تورانيان به رهبری فرود پسر سياوش در می‌گيرد اشاره شده است.

از ديرباز و در دوران نادر شاه و تا زمان  رضا شاه برای جلوگيری از حمله تاتارها و ترکمنها و ازبکها  از آن سوی آمو  عشاير کرد، ترک، لر، عرب و فارس به اينجا کوچانده شده اند و همين باعث تنوع قومی و زبانی فراوانی در منطقه شده است.

در سراسر جنوب کلات کوههای هزار مسجد با پوشش جنگلی تنک ديده می‌شوند.  سراسر اين ارتفاعات را جنگل‌های خودروی سرو کوهی يا ارس پوشانده. چوب ارس بسيار مقاوم و سازگار با آب و هوای نيمه ‌مرطوب و خاک اسيدی است. در ارتفاعات هزارمسجد غير از ارس گونه‌های مختلف  زرشک، نسترن، گردو و پسته کوهی نيز ديده می‌شوند.

*مايکل اکس ورتی مولف زندگينامه نادرشاه است با نام شمشير ايران که امسال در لندن منتشر شد. وضع کنونی کلات و قصر خورشيد را از گزارش شهاب آزاده بر اين مطلب افزوده ايم.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب