سحر افاضلی

"سیزده به در" یکی از معدود سنت های ایرانی است که کمتر از بقیه سنت ها تغییر شکل داده است.

با آن که هر سال به دلیل کاهش فضای سبز شهرهای ایران تعداد خانواده هایی که به پیک نیک سیزده به در می روند، کاسته می شود، اما هنوز هم روزهای سیزده به در خانواده ها – حتا در فضای سبز حاشیه بزرگراه ها هم که شده – بساط خود را پهن می کنند.

هر چند الگوی مصرف خانواده های ایرانی تغییر کرده است، اما الگوی پیک نیک آنان چندان تغییر نکرده است.

ناصر فکوهی انسان شناس با بررسی الگوی پیک نیک ایرانیان به اهمیت عنصر آب و سبزی در انتخاب فضای پیک نیک اشاره می کند:

"معمولاً در پیک نیک های خانوادگی یک قالیچه و یک سفره وجود دارد که همه افراد حول مرکزیت آن می نشینند. معمولا زنان یک سو و مردان خانواده سوی دیگر می نشینند .در پیک نیک های سنتی افراد پشت به خارج از قالیچه می نشینند و رویشان به طرف داخل است و به این وسیله قلعه ای محکم می سازند که مانع از حضور غریبه ها می شود."

البته، فکوهی تاکید می کند: "در پیک نیک های نسل جوان تفکیک جنسیتی به هم ریخته و برخلاف پیک نیک سنتی که زنان و مردان جدا از یکدیگر می نشستند، در پیک نیک مدرن، هر کس در هر مکانی که میل داشته باشد، می نشینند."

مرز، مفهوم مهمی در پیک نیک ایرانی است. معمولاً خانواده های ایرانی از خودرو به عنوان مرز استفاده می کنند. استقرار دو خودرو به شکل معکوس و پهن کردن بساط پیک نیک در حد فاصل این دو خودرو، نوعی مرز تلقی می شود. وجود خودرو در کنار بساط پیک نیک، کاربرد پخش موسیقی را نیز دارد و یک مرز سخت و بسته محسوب می شود.

فکوهی به عناصر دیگری چون وجود چادر سفری نیز به عنوان یک مرز نیمه سخت اشاره می کند:

"چادر برای استراحت و خوابیدن استفاده می شود، ولی در پیک نیک ایرانی، چادر کاربرد انبار وسایل را دارد و تنها برای مشخص کردن محل استقرار و ایجاد مرز استفاده می شود. لوازم پیک نیک و لوازم آشپزخانه نیز از دیگر مرزهای نیمه سخت پیک نیک ایرانی است."

او عناصری چون صدا را نیز به عنوان مرز نرم عنوان می کند:

"صدای موسیقی یا صدای افراد به عنوان مرزی نامرئی تلقی می شود و افراد سعی می کنند در جایی مستقر شوند که صدای دیگران را نشنوند."

البته، گاهی فضا کوچک است و همه مجبورند در نزدیکی یکدیگر بنشینند. این اتفاق معمولاً در پیک نیک "سیزده به در" می افتد. در این شرایط خانواده ها از نوعی مرز دینامیک، یعنی بازی بچه ها استفاده می کنند. این مرز هم حریم ایجاد می کند و هم ایجاد پیوند. گاه کودکان خانواده های مختلف همبازی می شوند و امکان تعامل بین خانواده ها را پدید می آورند.

فکوهی یکی از عناصر شکل دهنده الگوی پیک نیک ایرانی را شکل گور دخمه های زرتشتی می داند که محیطی بسته است و در معماری سنتی شهرهایی چون یزد نیز دیده می شود. وجود عناصری چون سبزی آب و گشایش پنجره ها به طرف محیط داخل خانه، همه در فرم پیک نیک های امروزی دیده می شود. "در گذشته فضای بیرون خانه را شیطانی می دانستند و فضای اندرونی را خدایی ."

فکوهی معتقد است، "این فضاها، حاصل اتفاق نیست، بلکه عناصر این فضا جنبه دینی و اسطوره ای دارد."

در تحلیل فضایی پیک نیک ایرانی می توان به دو سطح مادی و غیرمادی اشاره کرد. سطوح غیرمادی شامل عناصر دینی و اسطوره ای است و سطوح مادی شامل موقعیت جغرافیایی و اقلیم است.

اما آن چه به عنوان اسطوره در فضای پیک نیک ایرانی مد نظر قرار می گیرد، اهمیت فراوان به آب و سبزی است. از آن جا که اقلیم ایران همواره با کم آبی مواجه بوده، عنصر آب در انتخاب فضای پیک نیک نقشی اساسی دارد. این دو عنصر مهم در ایران باستان دارای ارزش و احترام بسیار بوده است. تغییر الگوی مصرف و نحوه برخورد با طبیعت این دو عنصر را در معرض خطر قرار داده است.

معمولا بعد از پیک نیک "سیزده به در" فضای سبز شهرها، جنگل ها و حاشیه رودخانه ها تبدیل به یک زباله دانی بزرگ می شود. در گذشته خانواده ها از ظروف دایمی در پیک نیک ها استفاده می کردند، اما الآن استفاده از ظروف یکبار مصرف، سیزده به در را تبدیل به یکی از بزرگترین روزهای دشمنی با طبیعت بدل کرده است.

خانواده ها از زیان های استفاده از ظرف های یکبار مصرف و رها کردن آنها در طبیعت آگاه نیستند. اگرچه در سال های اخیر در پارک های جنگلی شهرها تیم های ویژه جمع آوری زباله و اطلاع رسانی به شهروندان دایر شده است، اما بسیاری از رودخانه ها و جنگل ها تا مدت ها بعد از سیزده به در روی پاکیزگی را نمی بینند.

  برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب