آدمیت، مورخ بیداری
سیروس علی نژاد

نوشتن دربارۀ بعضی ها دشوار است. سال های خود را تباه نکرده اند و چنان پربار زیسته اند که عمر درازشان کوتاه به نظر می آید. بجز جد و جهد و دود چراغ خوردن مدام،  سبک زندگی خاص و اسلوبی متمایز داشته اند. آنها ضمن گوشه گیری و زیستن در انزوا از مناعتی برخوردارند که نمی گذارد سرشان به آسمان فرو بیاید.

فریدون آدمیت که روز شنبه دهم فروردین در هشتاد و هفت سالگی درگذشت یکی از آنها بود. در عرصۀ تاریخ نویسی معاصر هیچ نامی به اندازه نام او معتبر نیست. به جای تلنبار کردن سلسلۀ حوادث و رویدادها به شناخت و کشف علل آنها همت می گماشت، به تبیین و تحلیل آنها می پرداخت و تاریخ نویسی را از شکل مرسوم تا سطح نوشتن دربارۀ اندیشه و فکر ارتقا می داد. ایده های تجدد را از میان انبوه واقعیات و از لا به لای اسناد و مدارک مدفون در بایگانی ها بیرون می کشید و تحویل آیندگان می داد.

سروکارش با دنیای مدرن بود؛ از وقتی که کاروان معرفت به اروپا رفت. بیداری افکار ایرانیان را ثمرۀ آشنایی با تمدن غربی و از نتایج تماس ایران و اروپا می دانست. به ثبت و ضبط افکار نو و ایده های مترقی و سرگذشت اندیشه ورانی می پرداخت که آبشخور فکری و یا مرام سیاسی شان اروپایی شدن بود.

از روشنفکرانی بود که جایگزینی طبقه متوسط با اشرافیت قدیم را اساس پیدایی دمکراسی تلقی می کرد و تفکیک دین از سیاست را شرط اساسی ورود به جهان دمکراسی می دانست.

هرچند خود جز چندی در دنیای سیاست گام نزد اما تاریخ نگاری او از نوع تاریخ نگاری سیاسی و از جنس علمی آن بود. به نوشتن دربارۀ مباحثی همت می گماشت که می توانست سیاست را به راهی دراندازد که راه پیشرفت و ترقی از آن می گذشت.

چنین طرز فکری با سیاست های جاری سی سال آخر عمرش سازگار نبود و به ناچار او را که هیچگاه اهل خودنمایی و معلومات فروشی نبود منزوی تر می کرد.

موضوع نوشته های او دورۀ دگرگونی های بزرگ تاریخ ایران، اندیشۀ ترقی، و اندیشه ورزانی بود که نوگرایی ایران وامدار کوشش آنهاست.از این رو تاریخ فکر را در خلال تک نگاری هایی درباره روشنگران و سیاستگرانی دنبال می کرد که به سیاست ملی توجه داشتند. 

از میان روشنگران به میرزا فتحعلی آخوند زاده، میرزا ملکم خان، میرزا آقاخان کرمانی و طالبوف تبریزی پرداخت و از بین سیاستمردان به قائم مقام و میرزا تقی خان امیرکبیرو میرزا حسین خان سپهسالار و میرزا یوسف خان مستشارالدوله. كه هر دو گروه تمام تلاش خود را در تجدد و نوگرایی ایران به کار گرفتند.

به میرزا فتحعلی آخوند زاده مى پرداخت چون "اندیشه ساز فلسفه ناسیونالیسم" بود و ناسیونالیسم هسته اصلی تجددی قرار گرفت که ایران را به لونی دیگر می خواست.

به میرزا آقاخان کرمانی چون "بزرگترین اندیشه گر ناسیونالیسم" بود، و "منادی اخذ دانش و بنیادهای مدنی اروپایی، نقاد استعمارگری، هاتف مذهب انسان دوستی، نماینده نحله اجتماعی و متفکر انقلابی پیش از مشروطی."

به میرزا تقی خان امیرکبیر و میرزا حسین سپهسالار و دیگر سیاستگران می پرداخت چون  معتقد بود کار مورخ به نگارش وقايع پایان نمی گیرد، "ایدئولوژی ها چون به مرحلۀ عمل برسند معمولا بلکه همیشه از اصول اولیه خود انحراف می پذیرند و تغییر بستر می دهند. در این امر دو عامل اصلی موثرند: یکی انفعال اجتماع در برخورد با آنها و دیگر هوس های آدمی." و در شخصیت هایی که او بدانها می پرداخت هوس های آدمی جای چندانی نداشت.

تردیدی نیست که در تاریخ نگاری مشروطه نام فریدون آدمیت مانند نام احمد کسروی خواهد درخشید چون هرچه کسروی در شناخت سلسله رویدادهای مشروطه جد و جهد کرد و مدرک و سند به دست داد، فریدون آدمیت به بررسى سیر اندیشه پرداخت. از همین رو، تمام تجدد ایرانی با همه ابعادش در آثار او انعکاس یافته است.

امروز که به آدمیت فکر می کنیم می بینیم بدون نوشته های او از نواندیشی و نواندیشان پیش از مشروطه این همه شناخت به دست نمی آوردیم، به اهمیت آنان در ورود به دنیای معاصر پی نمی بردیم، و بین آنان و دیگرانی که گاهی به این سو و گاهی به آن سو می غلتیدند تفاوت نمی گذاشتیم.

آدمیت به تاریخ نویسی ایران شکل علمی داد، به آن آبرو بخشید، آن را از انحطاطی که دچارش بود بیرون آورد، و به نسل های بعد از خود آموخت که چگونه به تاریخ بنگرند و رگه ها و جریان های فکری دوران ساز را دنبال کنند.

کتاب شناسی فریدون آدمیت
١- امیر کبیر و ایران، تهران، انتشارات خوارزمی ١٣٦٢
٢- فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران، انتشارات سخن، ١٣٤٠
٣- برخورد عقاید و تکامل پارلمانی در مجلس اول، تهران، مجله سخن، سال ١٥ ، ١٣٤٤
٤- سرنوشت قائم مقام، تهران، مجله سخن، سال ١٥ ، ١٣٤٤
٥- یک نامه تاریخی ( مورخ ١٢ محرم ١٢٦٩ به میرزا آقاخان نوری ) مجله سخن، سال ١٥، ١٣٤٤

٦- سه مکتوب میرزا فتحعلی، سه مکتوب و صد خطابه میرزا آقاخان، مجله یغما، سال ١٩ ، ١٣٤٥
٧- اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی، تهران، انتشارات پیام، ١٣٤٦
٨- اندیشه های میرزا طالبوف تبریزی، تهران، انتشارات پیام، ١٣٤٦
٩- انحطاط تاریخ نگاری در ایران، تهران، مجله سخن، سال ١٧ ، ١٣٤٦
١٠- اندیشه های میرزا فتحعلی آخوند زاده، تهران، انتشارات خوارزمی ١٣٤٩
١١- اندیشه ترقی و حکومت قانون – عصر سپهسالار، تهران، انتشارات خوارزمی، ١٣٥١
١٢- مقالات تاریخی، تهران انتشارات دماوند، ١٣٥٢
١٣- فکر دمکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، تهران، انتشارات پیام، ١٣٥٤
١٤- ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، انتشارات پیام ١٣٥٥
١٥- افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، تهران، انتشارات آگاه، ١٣٥٦ ، با هما ناطق.
١٦- عقاید و آراى شیخ فضل الله نوری، تهران، کتاب جمعه، شماره ٣١ ، ١٣٥٩
١٧- آشفتگی در فکر تاریخی، تهران، انتشارات مجله جهان اندیشه، ١٣٦٠
١٨- شورش بر امتیاز نامه رژی، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، ١٣٧٠
١٩- مجلس اول و بحران آزادی، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، ١٣٧٠
٢٠- تاریخ فکر از سومر تا یونان و روم، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان،١٣٧٥
٢١- Bahrain Islands: A Legal and Diplomatic Study of the British Iranian Controversy, 1955
٢٢- The Diplomatic Relations of Persia with Britain, Turkey and Russia, 1815 – 1830

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب