آخرین مطالب
شگفتی در دل خاک
۲۵ مارس ۲۰۰۹ - ۵ فروردین ۱۳۸۸
قنات، نماد تلاش ایرانیان است برای دستیابی به آب. تلاشی که به گواهی اسناد تاریخی به پیش از میلاد می رسد. اگر این ادعا که مسافت شاخه های اصلی و فرعی قنات های ایرانی، فاصله ی کره ماه را با زمین پر می کند، تنها یک تمثیل شاعرانه هم باشد، چیزی از شگفتی این کوشش طاقت فرسای پیشینیان ما نمی کاهد. سابقه تاریخی قنات در ایران به صورت مستند، در کتیبه های سارگون دوم، پادشاه آشور (۷۰۵-۷۲۲ ق.م.) ذکر شده است.
تکنیک قنات در ایران زاده شده، در ایران توسعه یافته و از این سرزمین به سرزمین های دیگر راه یافته است . هانری گوبلو * خاستگاه قنات را شمال غربی ایران فعلی می داند. طبق فرضیه ی او در گستره فرهنگی ایران، قنات به وسیله معدن کاران آکادی ابداع شده است. این معدن کاران به دنبال سنگ معدنی مس، کوه های زاگرس را کاوش می کرده اند که با برخورد به سفره های آب زیرزمینی دچار مشکل شده اند. آنها این مشکل را با ایجاد زهکش در کف معدن حل کرده و به طور تصادفی به تکنیک قنات دست یافته اند.
قنات نه تنها در پهنه سرزمین ایران وجود دارد، بلکه به دیگر سرزمین ها هم گسترش یافته، اما هر چه به حوزه مرکزی ایران نزدیک تر می شویم، فناوری قنات ها پیچیده تر و عظیم تر می شود. در این محدوده قنات از نظر فنی و تکنولوژیکی، از نظر تعداد و تراکم، طول، عمق مادر چاه، میزان آبدهی و تعداد و میزان زمینهای مشروب از آن در سطح جهان، بی نظیر است.
با این سابقه تاریخی و همچنین نقش تاریخی قنات و با در نظر گرفتن مسئله آب و آبیاری در سرزمین خشک و کویری ایران و وابستگی مردم به آن می توان حدس زد که میان فرهنگ و کاریز ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد. این ارتباط تا آن جاست که یکی از معانی متعدد فرهنگ، کاریز آب است. همچنین واژه "دهن فرهنگ" به جایی اطلاق می شده که از کاریز، آب به روی زمین جاری می شده است.
آمار رسمی سال ۱۳۷۷ نشان می دهد که در سراسر پهنه ایران، تعداد ۳۲۱۶۴ قنات وجود دارد که در حدود ۷/۷۷ درصد این قنات ها در مناطق شرقی ایران حفر شده اند. بنا به محاسبات انجام شده در مقاله شگفتی های قنات های ایران، طول متوسط هر قنات را می توان ۶ کیلومتر در نظر گرفت. طول کل حفاری های انجام شده برای قنات های ایران تقریبا برابر است با ۸۲ درصد فاصله زمین تاکره ی ماه و ۷۷/۷ برابر طول خط استوا است.
واژه قنات
ریشه کلمه قنات برگرفته از کلمه "کانو" آکادی به معنای "نی" است که در عبری به "کانا" و در آرامی به "کاینا" تبدیل شده و در سیر تحول خود به شکل واژه "کانال" در زبان لاتین وارد شده و در آن جا به معنای "مجرا" از آن یاد شده است. معادل فارسی قنات، کاریز است که به اعتقاد برخی مرکب از کن (کندن) + ریز (ریختن و خالی کردن) است. در لغت نامه دهخدا در ذیل کلمه کاریز آمده است: آب باشد که در زیرزمین چاه به چاه برند و در تازی به آن قنات گویند. همچنین آمده است: راه آب روان در زیرزمین که به عربی قنات گویند و در اصل کاه ریز بوده که برای امتحان جریان آب کاه می ریخته اند تا معلوم شود.
قنات چیست؟
در نقاطی که هوای گرم و خشک دارند و آب های سطحی آنها کم است، قنات ها بهترین وسیله برای بدست آوردن آب جهت مشروب ساختن اراضی بودند. قنات در واقع قدیمی ترین روش هیدروتکنیک است. این روش از کانال و یا مجاری زیرزمینی تشکیل می شود که سرچشمه این مجاری درکوه پایه ها و مظهر آنها درکشتزارهاست.
جهت احداث قنات در ابتدا چاه های عمیقی به عمق متوسط ۱۵۰تا ۲۰۰متر به نام "مادرچاه" در کوه پایه ها و یا در دامنه های با شیب مناسب و با قطر ۱ الی ۲متر حفر می کنند. سپس در مسیری که به سوی کشتزارها و اراضی می رود، چاه های متوالی در امتداد هم و به فاصله های چندین متری مساوی با هم تا محل مورد نظر حفر می کنند. در مرحله بعدی این چاه ها را به وسیله کانال یا مجرای زیرزمینی و با شیب ملایم به هم مربوط می سازند. حفر چاه به دو منظور صورت می گیرد.
یکی جهت خارج کردن خاک و سنگ بستر مجرا در موقع حفاری و دیگر برای تهویه و لای روبی قنات در مواقع گرفتگی مجرا. پس از آن که مجرا احداث شد آب در آن جریان یافته در مظهر قنات یا سرچشمه، از مجرا خارج می شود و به مصارف آبیاری می رسد. خاک هایی را که از چاه ها و مجاری قنات در موقع حفر آن بیرون می آورند، عموما در اطراف دهانه چاه ها می ریزند که به این ترتیب برآمدگی هایی در اطراف دهانه چاه ها به وجود می آید که شبیه به دهانه آتشفشان کوچکی می شوند.
احداث قنات احتیاج به محاسبه دقیق از نظر شیب آب های زیر زمینی دارد و این محاسبه باید طوری باشد که آب پس از پیمودن ده ها کیلومتر در نقطه ای که محاسبه معین کرده روی زمین جاری شود.
اما وسایل حفر قنات از هزاران سال پیش تا کنون کوچکترین تغییری نکرده اند و عبارت اند از: چرخ چاه که توسط آن، هم مقنی به پایین می رود و هم خاک ها را تخلیه می کنند؛ طناب؛ دلو چرمی؛ چراغ؛ یک کلنگ دسته کوتاه و بیل.
از آن جا که آب دغدغه مردم این سرزمین بوده، قنات هم به عنوان یکی از مظاهر تولید آب، برایشان جنبه تقدس پیدا کرده و از این رو با فرهنگ مردم عجین شده است. در باور مردم قنات ها یا نر هستند یا ماده و با توجه به این عقیده هنگامی که آب آنها کاستی می گیرد، آنها را زن یا شوهر می دهند.
* هانری گوبلو، دانشمند فرانسوی حدود بیست سال در زمینه آب در ایران کار کرده است، موضوع مطالعه او قنات بوده. او با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از منابع علمی، تحقیقی کتاب یا تز دکترای خود را تحت عنوان "قنات فنی برای دستیابی به آب در ایران" نگاشته است.
در گزارش چند رسانه ای بالای این صفحه به دیدن یک قنات تاریخی در شهر زارچ در نزدیکی یزد می رویم.
برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.
به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید
نقدی به نظریه آقای هانری گوبلو،
جناب هانری گوبلو در کتاب خود، پیدایش قنات را در حدود 30 قرن قبل در حاشیه بالائی شمال غرب کشور و آن هم در معادن دانسته اند. معدنچیانی که برای دفع آب های مزاحم درون معدن قنو احداث کرده و آبها را به بیرون هدایت کرده اند. در این خصوص بر خود فرض می دانم که نکاتی را یاد آور شوم.
1. اگر حدود 30 قرن قبل اولین قنات از این طریق احداث شده است و قبل از آن سابقه ای نداشته، پس تمدن های کهن ایرانی که عمدتاً در مناطق خشک و کم آب بوجود آمده و قدمتی حتی بیش از 5 تا 7 هزار سال دارند و تحت لوای تمدن کاریزی شهره شده اند از چه طریقی پایه ریزی شده اند. بی تردید اولین خشت بنای هر جامعه انسانی و تشکل اجتماعی باید بر پایه آب گذاشته شود، و می دانیم که بیش از 40 درصد مساحت کشور را سرزمین های خشک و کم آب تشکیل می دهد که اتفاقاً همین مناطق خاستگاه تمدن های افتخار آفرین هستند. از سرزمین فارس و سیستان و بلوچستان و کرمان و اصفهان و یزد و سمنان تا حوضه کاشان، اراک و خراسان در همه جا، رد پای قنات ها را می بینیم که سر آغاز زندگی بوده اند.
2. مناطق شمال غرب که در ردیف بهترین مناطق از نظر جغرافیائی و آب و هوائی و بهره مندی از نزولات آسمانی هستند، تأمین آب مورد نیازشان عموماً از طریق چشمه ها و رودخانه ها است و در برخی مناطق از حوضه بزرگ زاگرس، ممکن است در ماه های پایانی تابستان از پاره ای قنات ها به عنوان منبع تأمین آب کمکی استفاده کنند و نیاز مبرمی به گسترش و روز آمد کردن و پیشبرد فناوری حفر قنات نداشته باشند و طبعاً امکانات جابجائی و رسانه های اطلاع رسانی و امثالهم هم در حدی نبوده است که بنا به نظر آقای گوبلو این فن آوری به سرعت به خطه های بیابانی راه یابد و به فوریت شاهد حضور چند صد یا چند هزار رشته قنات در عرصه زندگی مردم باشیم. قنات تنها منبع اصلی تأمین آب در عرصه های خشک و بیابانی است و زائیده و مولود فکر و اندیشه گذشتگان است. آنهائی که آبیابی و خاکشناسی و توپوگرافی و گیاه شناسی و نقشه برداری و هندسه و ریاضیات را هم در حد نیاز می دانسته اند و همه را برای برجسته کردن این هنرو شاهکار یعنی حفر قنات به خدمت گرفته اند و خود مُبدع قنات بوده اند.
3. این یک عادت شده است که هرگز خود را باور نداشته باشیم و اجنبی را به درستی و خوبی باور داشته باشیم. فی المثل اگر یک جهانگرد در یک دوره کوتاه زمانی دو سه ساله توقفی در ایران داشته و سفرنامه ای نوشته است، تمام نوشته هایش را به دیده منت می پذیریم و به آنها استناد می کنیم در حالیکه انصاف غیر از این است. مگر می شود با قاطعیت و درستی در مورد کشور پهناور با اقوام و طوایف مختلف و آداب و سنن مختلف از جنبه های گوناگون به این سادگی اظهار نظر نمود و در مورد همه جنبه های زندگی این مردم متمدن و دیرینه، مطلب نوشته و همه راهم صادق دانست.
در مورد قنات هم همین طور است. بعد از نظر آقای گوبلو، هیچگاه حاضر نشده ایم و به خود اجازه نداده ایم که در مورد این نظریه تردید کنیم و کاوش های بیشتر را دنبال کنیم تا به نتایج جدیدتری برسیم نوشته های ایشان را ترجمه کرده و عیناً در کلاس هم درس می دهیم و اگر دانشجوئی هم پیدا شود که اتکاء به نفس داشته و خود باور باشد و بخواهد این نظریه را مورد سوال قرار دهد خیلی به حرف هایش توجه نمی کنیم و او را کم تجربه و شاید غیر متخصص می دانیم.
خیلی خوب است که خودمان را باور داشته باشیم و به خودمان اتکاء کنیم و هرروز به دنبال مطلبی جدید در حوزه زندگی مان باشیم و در مورد همه چیز کشورمان، خودمان اظهار نظر کنیم و منتظر نظر دیگران خیلی نمانیم.
و به طریق اولی این خود ما هستیم که باید با اشراف کاملی که بر مسائل داریم حق مطلب را ادا کنیم و موضوعات را به رشته تحریر در آوردیم نه اینکه فقط متکی به نوشته های دیگران باشیم.
امیدواریم هرکدام به قدر وسع خویش تلاش کنیم و ضمن مطالعه و کاوش در لابه لای اسناد و نامه ها و وقف نامه ها و کتب و شواهد تاریخی و آثار باستانی و... به عمق مطلب پی ببریم و قنات را با همه زوایای زیبا و محیرالعقولش بهتر بشناسیم و خودمان را بیش از دیگران باور داشته باشیم و به دانسته های خود افتخار کنیم.
جالب همچنان
خوشم آمد ...