مى گویند روزى حاج حسین ملک (یا چنان که در خراسان شهرت دارد، حاج حسین آقا ملک) همراه مباشر خود در راه مشهد بود. در قهوه خانه اى فرو آمدند تا چاى بنوشند و خستگى از تن به در کنند. کنار قهوه خانه باغى بود بزرگ و زیبا. حاج حسین فریفته اش شد و به فکر خریدش افتاد. مباشر را فرستاد که از قهوه چى بپرسد باغ از آن کیست. مباشر رفت و پرسید و قهوه چى پاسخ داد که مالک باغ را از نزدیک نمى شناسم و تا کنون نیز ندیده ام که بدین جا بیاید. اما نامش حاج حسین ملک است!

 این داستان شاید افسانه اى بیش نباشد؛ افسانه اى که نظیرش درباره حاج حسین ملک، متولد ۱۲۵۵ خورشیدى، بسیار گفته شده است.  اما نشان از آوازه ثروت او میان مردمان دارد؛ ثروتى که گمان مى رفت از اندازه بیرون باشد.

حاج حسین این ثروت انبوه را کجا به کار انداخت؟ قطعا او که از خانواده اى تاجر بود و پدر بزرگش "ملک التجار" خوانده مى شد، راه پول درآوردن و پول روى پول گذاشتن را خوب مى دانست، اما آن قدر علقه فرهنگى و عرق ملى داشت که هم خود از ثروت خویش بهره ببرد، هم چیزى عاید آیندگان سازد.

این که حسین در جوانى فارسى و عربى را نزد دو تن از نام آوران عصر یعنى شیخ مسیح طالقانى و میرزا ابوالحسن جلوه فرا گرفت،  نشان مى دهد که پدرش، محمدکاظم ملک التجار، تربیت فکرى فرزند خویش را در کنار پشتیبانى مالى او مهم تلقى مى کرد. این تربیت فکرى بدان پایه بود که وقتى حسین در ۲۵ سالگى همراه پدر به خراسان رفت و در نیشابور نسخه اى از دیوان ابن یمین فریومدى را بدست آورد، بى درنگ به استنساخ آن همت گمارد و به گردآورى کتب خطى علاقمند شد.

گرایش ها و آموزش هاى او تنها به علوم قدیم منحصر نمى شد. چند سال پیش در خانه قدیمى ملک در بازار تهران اسنادى را یافتند که میانشان ترجمه بخش هایى از دانشنامه بریتانیکا به خط او جلب توجه مى کرد. معلوم شد که ترجمه این دانشنامه بزرگ را پراهمیت مى دانسته و یکچند را به ترجمه آن گذرانده است؛ کارى که البته به دلایل نامعلوم ادامه پیدا نکرد.

این علقه هاى فرهنگى ملک را بر آن داشت تا از جوانى به گردآورى کتاب هاى خطى و آثار تاریخى همت گمارد. ۲۷ ساله بود که این کار را آغاز کرد و هنگامى که پدرش حدود سال ۱۲۹۷ خورشیدى از دنیا رفت، خانه پدرى را بدل به کتابخانه عمومى کرد.

ملک در سال ۱۳۱۶ بخش بزرگى از ثروت خود از جمله کتابخانه و مجموعه بزرگى از آثار تاریخى و هنرى را وقف آستان قدس رضوى کرد و تا تابستان سال ۱۳۵۱ که روى در نقاب خاک کشید، پیوسته بر شمار وقفیات و کمک هاى مالى اش افزوده شد، به گونه اى که در آن سال کتابخانه اش افزون بر ۳۰ هزار کتاب خطى و چاپى به زبان هاى مختلف دنیا داشت.

او در تمام زندگى علاقه وصف ناپذیرى به گردآورى آثار هنرى و تاریخى داشت و ثروت هنگفتى را صرف خرید این آثار کرد؛ آثارى که نهایتا به آستان قدس رضوى هدیه شدند. شم اقتصادى و ژرف نگرى فرهنگى اش نیز بدان پایه بود که اموال زیادى را وقف کتابخانه و موزه خود کند تا پس از مرگش درآمدى براى توسعه کمى و کیفى این دو فراهم باشد.

از همین راه است که امروزه کتابخانه ملک داراى ۳۵ هزار کتاب چاپى، ۱۹ هزار عنوان نسخه خطى، ، حدود ۳۲۰۰ جلد کتاب چاپ سنگى، ۲۰۰۰ نشریه ادوارى و بیش از ۲۵ هزار کتاب چاپى قدیمى  و تکرارى است.

حاج حسین ملک تنها ثروتمند ایرانى نبود و تنها ثروتمند نیکوکار نیز به شمار نمى آمد. اما نیکوکارى اش از جنس دیگر بود. در کشورى که بسیارى از ثروتمندان نیکوکار، کسب ثواب اخروى را منحصر به ساختن مسجد و حسینیه و نذرى ماه محرم مى دانند یا حداکثر به ساختن درمانگاه و بیمارستان و تدارک جهیزیه نوعروسان فکر مى کنند و اگر اهل فرهنگ باشند، مدرسه سازى را اوج نیکوکارى مى پندارند، خرید و وقف نسخه هاى خطى کمیاب یا تابلوى نقاشان اروپایى و هدیه آن ها به بارگاه هشتمین امام – آن هم نه امروز که هفتاد سال پیش- ازژرفاى نگاه مردى حکایت مى کند که تا به امروز کمابیش بى تکرار مانده است.

ساختمان پیشین کتابخانه و موزه ملک در خانه پدرى او در بازار تهران قرار داشت، اما چون برای مراجعات مردم  کافی نبود، آستان قدس رضوى در سال ۱۳۶۴ زمینى در باغ ملى تهران را که آن هم از اوقاف ملک بود، به ساختمان جدید موزه و کتابخانه اختصاص داد. کارهاى ساختمانى تا سال ۱۳۷۵ به پایان رسید و از آن زمان این محل پذیراى یادگارهاى حاج حسین ملک است.

گزارش تصویرى این صفحه که با همکارى آقایان سعید نائینى و ناصر تقوى و با آگاهى هاى پربهاى خانم شیرین دخت سعادتى از همکاران موزه ملک  تهیه شده، نگاه کوتاهى دارد به کتابخانه و بخش هاى مختلف این موزه.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب