در هر دوره ای استفاده از زمان کوتاه تر برای بهره وری در کارها مهم تر از دوره های قبل شده است. با وسعت شهر نشینی در ساخت و ساز بناهای شهری توجه بیشتری به زمان ساخت می شود و مؤلفه های دیگر بنا مثل جنبه های هنری و زیبائی شناسی آن نقش کم رنگ تری پیدا می کنند. 

در اواخر قرن نهم هجری شاه عباس اول صفوی دست به ساخت و سازهای وسیعی در اصفهان زد. اما کاشیکاری سنتی گذشته که به کاشیکاری معرق معروف بود پاسخگوی حجم گسترده ساخت و ساز را نمی داد و زمان زیادی صرف ساخت و نصب آنها می شد.

به همین دلیل راه تازه ای برای کاشیکاری بناها ابداع شد که می توانست جایگزین خوبی برای کاشی معرق باشد. این شیوه که به کاشی خشتی یا هفت رنگ مشهور است اگر چه در مقايسه با کاشی کاری پيش از خود ارزش هنری کمتری داشت و تنها به عنوان گزينه اى سريع جایگزین کاشی معرق شده بود اما باعث شد قابلیت های هنری بیشتری در اختیار هنرمندان قرار گیرد.

قدیمی ترین آجر لعاب دار ایران از زیگورات چغازنبیل کشف شده که متعلق به ١٢٥٠ سال قبل از میلاد است. در كاخ آپادانا در شوش هم، آجرهاي لعاب داری که سربازان گارد جاويدان در دربار هخامنشى را نشان می دهد، کشف شده است.

اما بعد از هخامنشیان در دوره اشکانی این هنر از رونق افتاد. کاشی ها به دلیل مواد اولیه که برای رنگ آمیزی استفاده می شد کیفیت لازم را نداشت و گاهی طرح ها به وضوح و دقیق از آب در نمی آمدند و رنگ ها در هم مخلوط می شدند.

به همین خاطر در دوره ساسانی استفاده از کاشی کاری معرق متداول شد. یعنی به جای این که طرح با رنگ های مختلف روی کاشی کشیده و بعد در کوره پخته شود، در ابتدا کاشی های تک رنگ بزرگی را با لعاب ساده می پختند. بعد اجزاى طرح را از كاشى هائى به رنگ مطلوب می بریدند و کنار هم می گذاشتند. مثلا گلبرگ های یک گل را تک تک از يك رنگ، ساقه را از رنگ دیگر و زمینه را از رنگ دیگری مى بريدند؛ بعد اجزا را در جای خود قرار می دادند و فاصله آنها را با دوغ آب گچ پر می کردند. مسجد گوهرشاد مشهد و مدرسه الغ بیک در سمرقند نمونه های زیبا و کاملی از کاشی كارى معرق هستند.

درآغاز قرن هفتم هجری، تولید کاشی توسعه خیره کننده ای یافت. مرکز اصلی تولید آن شهر کاشان بود و شايد به همين خاطر این دستاورد هنرى به کاشی مشهور شد. تعداد بسیار زیادی از گونه های مختلف کاشی چه از نظر فرم و چه از نظر تکنیک ساخت، در این شهر تولید می شد. در همین زمان بود که کاشی کاری به معناى پوشاندن تمام سطح بنا متداول شد.

حدودا از قرن هفتم هجری در بناهایی مثل گنبد سلطانيه هم در سطوح درونى و هم در نماى بيرونى کاشی کاری به صورت کامل به كار گرفته شده است. تا پیش از این زمان كاشى كارى تنها در بخش هایی از بنا استفاده می شد.تا قرن نهم هجری و حکومت صفویه این شیوه متداول ترین شیوه کاشی کاری بود. البته شیوه های دیگری مثل زرین فام، اختر چلیپا، شش ضلعی و...نیز به کار گرفته می شد.

اما تراشیدن و جدا کردن هر کدام از اجزاى طرح و بعد در کنار هم چیدن آنها زمان زیادی از کاشی کارها می گرفت و مشکل اصلی این سبک با توجه به رونق و توسعه هر روزه فضاهای شهری سرعت پايين انجام كار بود.

در اواخر قرن نهم هجری تکنیک ارزان تر و سریع تری با نام هفت رنگ، جایگزین معرق شد. در این تکنیک، ابتدا طرح را با رنگ های مختلف و متعدد روی کاشی می کشیدند و بعد آن را در کوره می پختند.

برای جلوگیری از مشکل مخلوط شدن رنگ ها و نفوذ آنها در یکدیگر که در دوره های قبل وجود داشت، ابتدا طرح روی کاغذ کشیده می شد بعد با سوزن خطوط را نقطه چین و سوراخ می کردند و بعد آن را روی کاشی می گذاشتند و از طریق گرد ذغال آن را روی کاشی کپی می کردند بعد هم با ترکیب منگنز و روغن دنبه طرح ها را کامل می کردند. این ترکیب اجازه نمی داد رنگ ها در هم نفوذ کنند. کاشی بعد از پخت آماده نصب بود.

به خاطر بی تابی شاه عباس برای دیدن بناهای کامل نشده اش به خصوص مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه و مجموعه میدان نقش جهان، در بناهای اين مجموعه از این تکنیک استفاده شد. هرچند عمر او کفاف نداد که مجموعه تمام شده را ببیند و پیش از این که مسجد عباسی به اتمام برسد چشم از جهان فرو بست.

اين كاشي به دليل گسترده تر بودن سطح با ابعادی بین ٧ در ١٥ تا  ٢٢ در ٢٢ سانتيمتر مي‌توانست به سرعت توليد و ساخت در سطوح صاف کمک کند. اما در سطوح منحنی و قوس دار این بناها كماكان بايد از كاشى هاى معرق استفاده مى شد.

چون در ساخت این کاشی ها از رنگ های مختلفی متشکل از هفت رنگ اصلی استفاده می شد آن را هفت رنگ می خواندند. رنگ هایی که در این دوره مورد استفاده قرار می گرفت بیشتر رنگ های آبی، فیروزه ای، سبز، زرد، قرمز و آبی لاجوردى بود. 

در دوران قاجار رنگ هايى چون صورتى، زرد تيره و قهوه ای به رنگ هاى گذشته اضافه شد اما هنر كاشى كارى دچار افول شد و تزئینات دیگر وابسته به معماری از جمله گچبری و آئینه کاری و نقاشی روی دیوار جای آن را گرفت.

طرح هایی كه در بیشتر آثار به کار رفته در دوره صفوی وجود دارد عبارتند از گل و برگ های به هم پيچيده، جملات شامل اسماء متبرکه و آیات قرآن یا عبارات دیگر، گلدان، پرندگان و حیوانات.

تا اوایل قرن هفتم هجری کاشی ها از گِل ساخته می شد اما در اواخر قرن ششم هجری، ماده ای به نام خمیر سنگ یا خمیر چینی جایگزین آن شد.

جزء مهم کاشی، لعاب است. لعاب سطحی شیشه مانند است که دو عملکرد تزیینی و کاربردی دارد. کاشی های لعاب دار از يك سو باعث زيبائى سطح بناهاى کاشی دار می شوند و از سوى ديگر به عنوان عایق ساختمان ها در برابر رطوبت و آب عمل می کنند.
 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب