سه هزار سال شيشه گرى، اوج و انحطاط

قديم ترين شيشه هاى دنيا به مصر باستان تعلق دارد كه ديرينگى آنها تا هزاره سوم قبل از ميلاد مى رسد اما قديم ترين شيشۀ ايران متعلق به هزارۀ دوم قبل از ميلاد است و نمونه هايى از اشياى شيشه اى مانند عطردان، النگو، تنديس، كاسه، و تنگ از هزارۀ دوم تا زمان ميلاد مسيح به دست آمده است.

گيريشمن, باستان شناس معروف، در حفارى هاى چغازنبيل، نوعى بطرى هاى شيشه اى به دست آورد كه نشان دهندۀ مصرف شيشه در بين ايلاميان كهن است. در حفارى هاى تپه مارليك نيز مهره هاى شيشه اى يافت شده كه عمر آنها به ۳۴۰۰  سال قبل مى رسد. باستان شناسان مى گويند مهره هاى شيشه اى ايران در دورۀ هخامنشى شهرت و در سراسر جهان قديم خواستار داشته است.

با وجود اين در حفارى هاى تخت جمشيد اشياى شيشه اى زيادى به دست نيامده كه نشان دهندۀ كاربرد وسيع شيشه در آن دوران باشد. اما در دورۀ سلوكيان كه پس از برافتادن هخامنشيان از سوى اسكندر مقدونى، جانشين آنها شدند، خوردن شراب در ظروف شيشه اى باب بوده است. ظاهرا در اين زمان شراب را در پياله هاى شيشه اى مى نوشيده اند. شيشه هاى دورۀ ساسانى هم معروف بوده و ظاهرا در چين چندان ارج و قرب داشته كه به آنجا صادر مى شده است.

شيشه گرى دورۀ اسلامى تحت تأثير شيشه گرى قبل از اسلام است. از زمان ظهور اسلام تا زمان ظهور دورۀ سلجوقى، شيشه سازى رو به انحطاط بود ولى در اين دوره بار ديگر رو به رشد گذاشته و به اوج خود رسيد. از دورۀ سلجوقى ظروف زيبايى به يادگار مانده كه گاه به نازكى كاغذ است. تراش دادن و كنده كارى از هنرهاى مربوط به شيشه گرى در اين دوران است. روزگار سلجوقى را اوج صنعت شيشه گرى در ايران مى دانند.

در دورۀ مغول رونق شيشه سازى مانند بسيارى ديگر از صنايع و هنرها از ميان رفت ولى در دورۀ تيمورى بار ديگر رواج گرفت. شيشه گرانى از مصر و سوريه كه در دنياى قديم در كار شيشه سازى مهارت و شهرت داشتند به ايران آمدند و شيشه هاى ايرانى هم به آن كشورها رفت. در اين دوره، سمرقند و شيراز مهم ترين مراكز شيشه سازى ايران به حساب مى آمدند.

بعد از تيموريان دوباره صنعت شيشه سازى رو به انحطاط نهاد تا دورۀ صفويه و زمان شاه عباس كه مانند همۀ امور بازرگانى و صنعتى بار ديگر اوج گرفت. شاه عباس براى احياى صنعت شيشه سازى، شيشه سازان ونيزى را به ايران آورد. سياح فرانسوى، شاردن كه در همان دوره به ايران آمده، مى نويسد كه ايرانيان از صنعت شيشه سازى اطلاعى ندارند، بيشتر شيشه هاى ايران پر از لكه است و خرده شيشه ها را بار ديگر ذوب و شيشه مى كنند و اين به كيفيت شيشه آسيب مى زند. با وجود اين وى متذكر مى شود كه شيشۀ شيراز بهترين شيشۀ ايران و شيشۀ اصفهان بدترين آنهاست.

از اين دوره تماس ايران با اروپا برقرار و كارگاه هاى شيشه سازى و شيشه گرىِ مدرن تر در شهرهاى مختلف از جمله اصفهان، كاشان و شيراز داير شد. از آن زمان به بعد صنعت و هنر شيشه در ايران رونقى نداشته و در زمان سلسله هاى بعدى بخصوص قاجارها همواره رو به انحطاط بوده است.

صنعت شيشه

شيشه در زمان حاضر يكى از مهم ترين اقلام توليدى براى مصارف مختلف از نماى ساختمان گرفته تا اتومبيل است. توليد شيشه در تمام كشورهاى جهان از صنايع مهم به حساب مى آيد و در آمريكا به تنهايى يك صنعت ۷ ميليارد دلارى را تشكيل مى دهد كه شيشۀ خودرو در آن ميان از اهميت ويژه اى برخوردار است.

شيشه تنها واسطه اى است كه اشياى ماوراى خود را آن گونه كه هست مى نماياند. همين ويژگى، از قديم الايام استفاده از شيشه را سبب شد و باعث شد آن را براى پوشش درها و پنجره ها، و براى حفاظت از سرما و گرما در خانه ها به كار برند.

با وجود اين شكنندگى شيشه در طول تاريخ كاربرد آن را محدود مى كرد، و اين محدوديت تا روزگار معاصر ادامه داشت. اما بر اثر پيشرفت هاى صنعتى اكنون شيشه هايى توليد مى شود كه نشكن به حساب مى آيند.

شيشه هاى ضد فشار، شيشه ضد آتش، كف پوش شيشه اى، شيشه هاى دو جداره، درهاى كشويى و گردان و اتوماتيك، همه كاربردهاى تازه شيشه را نشان مى دهند. شيشه هاى سكوريت يا شيشه هاى نشكن، اكنون شيشه هايى است كه حتا اگر در شرايط خاص بشكند، برندگى و خطرناكى خود را از دست مى دهد براى اينكه به قدرى ريز و خرد مى شود كه ديگر برنده نيست.

هنر شيشه

بشر به شكل هاى غيرعادى شيشه از زمان هاى دور توجه داشته و آن را به عنوان زينت به كار مى برده است. گردن بندهاى شيشه اى به يادگار مانده از پيش از ميلاد مسيح نشان همين امر است.

اين نوع ظريف كارى ها بر روى شيشۀ همواره با دست انجام مى شده است. شيشۀ دست ساز از جمله صنايعى است كه در ايران همواره رواج داشته و با زندگى مردم عجين بوده است.گلاب و عرقيات ديگر را هم از قديم الايام در ظرف هاى شيشه اى عرضه مى كرده اند.

رونق شيشه گرى در شهرهاى كوچكى مانند ميمند به همين دليل است. شيشه گرى به نوعى كار ذوقى گفته مى شود كه در آن شيشه را از طريق دميدن به اشكال مختلف در مى آورند. شيشه گرى از قديم ترين حرفه هايى است كه بشر به آن اشتغال داشته و ايرانيان نيز در آن دستى داشته اند.

در گذشته كار شيشه گرى در كنار شيشه سازى در كارگاه هاى صنعتى انجام مى شد، اما در دوران جديد كه ساخت شيشه از طريق تكنولوژى مدرن به كارخانه هاى مدرن انتقال يافت، شيشه گرى به كارگاه هاى دستى منتقل شد و به دست استادكاران ماهرى افتاد كه در اين زمينه ذوق ورزى مى كردند.

در ايران، بويژه در تهران، از قرن ها پيش استادكاران بر روى شيشه كار مى كرده اند و استادان ماهرى در اين زمينه وجود داشته اند. اكنون نيز تهران از وجود كارگاه ها و استادان شيشه گرى خالى نيست.

استاد محمدحسين فانوسچى يكى از شيشه گران معروفى است كه بيش از چهل سال است در اين عرصه در تهران فعاليت مى كند. او در گفتگو با همكاران ما مى گويد اين هنر را از شش سالگى نزد پدرش آموخته و او نيز نزد پدرش كه در اين فن مهارتى داشت، و در زمان خود از شيشه گران بنام بود، آموخته بود.

او تأكيد دارد در تمام سال هايى كه در رشته شيشه گرى علمى، تزئينى فعاليت مى كرده سعى بر آن داشته كه با خلاقيت و ابتكار با دميدن در لوله هاى شيشه اى يا كار با ميله هاى توپر شكل هاى زيبايى به وجود آورد.

گزارش مصور اين صفحه را شوکا صحرائى از حرف هاى محمد فانوسچى و نمونه هاى کار شيشه گرى او فراهم کرده است.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب