مردان و زنانی که عمرشان از هفتاد و هشتاد بالاتر رفته؛ می‌توانند از شمیران قدیم داستان‌ها بگویند حیرت‌آور: دو سوی جاده مخصوص پهلوی (خیابان ولی عصر) از دو راهی یوسف آباد به بالا تا چشم کار می‌کرد بیابان بود و کشتزار و چند تایی هم باغ؛ پارک قیطریه به جنگلی می‌مانست پر از لانه مار؛ از اواسط شهریور، زوزه شبانه گرگ‌ها خواب را از چشم مردم می‌ربود؛ دروس صحرای بزرگی بود که اعیان و اشراف در آن به سوارکاری می‌آمدند؛ برف که می‌بارید تا یک هفته و بلکه بیش‌تر، عبور و مرور در امام‌زاده قاسم و جماران و جمال آباد و گلابدره ناممکن می‌شد؛ و... 

 

سن ما به این چیزها قد نمی‌دهد؛ اما این‌قدر به یاد می‌آوریم که بیست سال پیش وقتی از روی تپه الهیه به شمیران نگاه می‌کردیم، بیشتر خانه‌ها زیر چتر چنارها گم شده بود؛ در ولنجک هنوز سر و کله روباه پیدا می‌شد؛ خیابان مقصود بیک پر بود از کوچه باغ؛ در خیابان فرشته صدای نهر آب بیش از صدای ماشین شنیده می‌شد؛ و...

 

بی‌شک شمیران بیست سال پیش، همان جای ۴۰۰ سال پیش نبود که یک نویسنده عصر صفوی درباره‌اش گفته: "قطعه‌ای است از قطعه‌های جنان" اما شمیران امروز هم نبود که به جنگلی از آهن و سیمان بدل شده و طبق آمارهای مرکز سنجش آلودگی هوا، در بسیاری از روزها حتا از مرکز شهر نیز آلوده‌تر است. 

 

زبان نمی‌چرخد که بگوییم شمیران با آن اوصافی که از چشم اندازهای طبیعی و لطافت هوا و باغ‌های به هم پیوسته‌اش گفته‌اند، طی بیست سال و برای همیشه از میان رفت اما واقعیت چیزی جز این نیست!

 

در این شرایط تنها کاری که می‌شود کرد، ثبت و ضبط اسناد و مدارک تاریخی شمیران است؛ زیرا بیم آن می‌رود که علاوه بر شمیران، خاطرات آن نیز در غبار زمان محو شود؛ و این کاری است که مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی – اسلامی) با تألیف و تدوین "دانشنامه تهران بزرگ" دنبال می‌کند. 

 

این دانشنامه دارای سه بخش است: شمیران، تهران و ری که اوایل امسال بخش اول آن، یعنی "شمیرانات" در ۲ مجلد منتشر شد. این ۲ مجلد دربردارنده حدود ۱۳۰۰ مقاله با موضوع مواضع و عوارض جغرافیایی مانند کوهها، دره‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها و آبگیرها؛ آثار و بناهای تاریخی؛ تاریخچه محله‌ها، خیابان‌های قدیمی و فضاهای شهری؛ باغ‌ها؛ قنات‌ها؛ آب‌انبارها؛ سقاخانه‌ها؛ رویدادهای تاریخی؛ شخصیت‌های علمی، فرهنگی، دینی، سیاسی و ورزشی؛ نهادها و سازمان‌ها؛ بیمارستان‌ها؛ مدرسه‌ها؛ دانشگاه‌ها، سینماها؛ موزه‌ها؛ نگارخانه‌ها؛ انجمن‌ها؛ ورزشگاه‌ها؛ زورخانه‌ها؛ نشریات و چاپخانه‌های قدیمی؛ بوستان‌ها و فضاهای سبز؛ مسجدها؛ تکیه‌ها؛ امام‌زاده‌ها؛ گورستان‌ها؛ کلیساها؛ کنیسه‌ها؛ آتشکده‌ها و دیگر پرستشگاه‌های غیرمسلمانان؛ و آداب و رسوم و فرهنگ عامه در محدوده شمیرانات است. 

 

تا بدین‌جا، نتیجه کار در حدّی بوده که دانشنامه تهران بزرگ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شده است. گزارش مصور این صفحه به این رویداد فرهنگی می‌پردازد. در این گزارش، به سراغ دست اندرکاران دانشنامه تهران بزرگ و نیز استاد سید عبدالله انوار – تهران شناس برجسته - رفته‌ایم تا توضیحات‌شان درباره محتوا و ویژگی‌های دانشنامه مزبور را بشنویم و به این بهانه، مروری داشته باشیم بر حال و روز شمیران در سالیان اخیر.