گرچه چاپارهای تیزپای ایران باستان را برف و باران، گرما و تاریکی شب از رساندن نامه بازنمی‌داشت، اما چاپارخانه یا پُست جدید  در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه و صدارت امیر کبیر در سال ۱۲۲۹ خورشیدی برابر با سال ۱۸۵۱ در ایران تأسیس شد و در سال  ۱۲۵۴ خورشیدی برابر با ۱۸۷۵ میلادی پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا و به‌ویژه اتریش آغاز به کار کرد.

 

بیورن سورنه (Björn Sohrne)، دارندۀ یکی از نادرترین مجموعه‌های مربوط به تاریخ پُست ایران است. وی طی سال‌های ۱۹۷۷ و ۱۹۷۸ کارمند دفتر بازرگانی سوئد در تهران بود. آقای سورنه که برای سخنرانی در بارۀ تاریخ پست در ایران از سوی بنیاد میراث ایران به لندن دعوت شده بود، به جدیدآنلاین آمد و با ما در باره تاریخ پست در ایران صحبت کرد که در گزارش مصور این صفحه می شنوید. متنی را که در این جا می‌خوانید نیز او نوشته‌است:

 

تاریخ پرفراز و نشیب پـُست ایران، به استثنای نخستین تمبرهای معروف شیر قاجاری، به طور شایسته مطالعه نشده‌است. دلیل اصلی این غفلت شاید این حقیقت باشد که ایران بر خلاف تقریباً همۀ کشورهای غیر اروپایی صد سال پیش، هرگز مستعمره نبوده‌است. از این رو مجموعه‌داران غربی که معمولاً به تاریخ پُست مستعمره‌های کشور خود علاقۀ وافر داشتند، تاریخ پست ایران را نادیده گرفته‌اند. افزون بر این، بسیاری از مجموعه‌داران نسبتاً مسن، مثل خود من، می‌دانند که اغلب تمبرهای ایرانی در آلبوم‌های مدرسه‌ای ما اصیل نبودند. مانع زبانی هم باعث نادیده ماندن تاریخ پست و تمبر ایران می‌شد.

 

در واقع، رویکرد ما به این موضوع تا کنون غلط بوده‌است. هیچ منطقۀ دیگری را نمی‌شناسم که تاریخ پـُستی بدین اندازه جذاب و شگرف داشته باشد که ایران دارد. این حوزۀ تحقیقات همچنان بکر است و منتظر علاقه‌مندانی که کندوکاوی مفصل انجام دهند.

 

مجموعه‌ای که من گرد آورده‌ام، چهار بخش دارد: تاریخ پُست ایران؛ روابط پُستی ایران و روسیه طی سده‌های ۱۹ و ۲۰ میلادی؛ روابط پُستی ایران و هند از سال ۱۸۶۴ تا دهۀ ۱۹۳۰ میلادی. بخش چهارم مجموعه شامل لوازم پست‌خانه‌های ایران می‌شود. این آثار و اشیا مربوط به ایران و وضعیت ژئوپلیتیکی و راهبردی آن در میان دو ابرقدرت، دو بازیگر ِ به اصطلاح "بازی بزرگ" – بریتانیا و روسیه است.  

 

مناسبات پُستی میان ایران و روسیه طی سال‌های ۱۸۵۰ و ۱۸۶۰ آغاز شد؛ زمانی که روسیه ادارۀ پُست کنسولگری خود را در ایران تأسیس کرد تا مراسلات شرکت‌های روسی و خارجی را به روسیه بفرستد. سامانۀ مدرن پُست در ایران سال ۱۸۷۵ شکل گرفت. دو سال بعد از آن، در پی پیوستن ایران به اتحادیۀ جهانی پُست و امضای قرارداد همکاری‌های پستی میان ایران و روسیه، ادارۀ پُست کنسولگری روسیه تعطیل شد .روسیه به دلیل وسعت قلمروش، در ارسال نامه‌ها و مراسلات ایران به کشورهای غربی جایگاه کلیدی داشت. طی سال‌های ۱۸۷۸ تا ۱۹۰۳ در امتداد مرز ایران با روسیه چندین ادارۀ پُست ایجاد شد. از سوی دیگر اما حضور نظامی روسیه در شمال ایران مانع از توسعۀ سامانۀ پُست ایران می‌شد.

 

در جنوب ایران امپراتوری بریتانیا اداره‌های پُست خود را تأسیس کرد که نخستین آنها سال‌های ۱۸۶۴ تا ۱۸۹۲ در بوشهر، بندر لنگه، بندر عباس و محمره (خرمشهر) پا گرفتند. این پست‌خانه‌های بریتانیایی در چارچوب "دایرۀ اداره‌های پُست بمبئی" فعالیت می‌کردند. سال ۱۸۶۹ آنها تحت ادارۀ ایالت "سند" هندوستان قرار گرفتند و سال ۱۸۷۹  دوباره قلمرو بمبئی شد. روی‌هم‌رفته، در ایران قاجاری ۱۳ ادارۀ پُست هند بریتانیایی وجود داشت که بر رشد و توسعۀ سامانۀ پُست ایران تأثیر عمیق مثبت و منفی گذاشتند؛ هم شیوه‌های جدید پُستی را معرفی می‌کردند و هم به دلیل رقابت مانع از تشکل سامانۀ پُستی ایران می‌شدند. پس از امضای قرارداد روابط پُستی میان ایران و بریتانیا در سال ۱۹۲۳ همۀ پست‌خانۀ های بریتانیایی در خاک ایران تعطیل شدند، به استثنای دو پست‌خانه در شرق ایران که چند سال دیگر هم فعال بودند. 

 

مطالعۀ تاریخ پُست ایران مستلزم دانش تاریخی است تا در بافتار رویدادهای تاریخی بتوان دلایل حضور پست‌خانه‌های خارجی و تعطیل شدن آنها را دریافت. معمولاً حضور نظامی قدرت‌ها نیاز به ارسال نامه‌ها و بسته‌ها را ایجاد می‌کرد و ایران قاجاری که دستخوش جنبش‌های نظامی متعدد ابرقدرت‌های دور شده بود، شاهد باز و بسته شدن خدمات پُستی این کشورها در سرزمینش بود. 

 

در گزارش مصور این صفحه پاره‌ای از نامه‌ها و کارت‌ها و لفافه‌ها یا پاکت‌نامه‌های مهروموم‌شده از دوره‌های مختلف تاریخ پُست ایران را می‌بینید.