۲۸ اکتبر ۲۰۱۱ - ۶ آبان ۱۳۹۰
حمیدرضا حسینی
کنگاور شهری است در غرب ایران، در ۹۲ کیلومتری شرق کرمانشاه و کنار شاهراه باستانی خراسان به بینالنهرین. در آنجا محوطه باستانی وسیعی قرار دارد که آن را معبد آناهیتا میخوانند. این نامگذاری ریشه در نوشتههای یونانی دارد. ایزیدور خاراکسی، جغرافینویس یونانی نخستین کسی بود که در سال ۳۷ میلادی در کتابی به نام "ایستگاهها و چاپارخانههای پارت" از وجود معبد آرتمیس (الهه پاکدامنی یونانیان) در شهر کنکوبار در غرب ایران یاد کرد. بعدها برخی به این نتیجه رسیدند که کنکوبار همان کنگاور و معبد آرتمیس همان معبد آناهیتاست.
این در حالی بود که مورخان و جغرافیدانان اسلامی در نوشتههای خود هیچ اشارهای به معبد آناهیتا در کنگاور نداشتهاند و در عوض از وجود کاخی شگفت در این شهر یاد کرده و بنای آن را به خسروپرویز نسبت دادهاند. اعراب این کاخ را "قصراللُصوص" میخواندند. علت آن بود که وقتی در جنگ نهاوند بر سپاه ایران پیروز شدند، بر سر راه همدان در کنگاور فرود آمدند و چون در آنجا چارپایانشان به سرقت رفت، بنای بزرگ موجود در کنگاور را قصراللصوص به معنای کاخ دزدان نامیدند.
تا سده نوزدهم میلادی، محوطه باستانی کنگاور به زیر ساخت و ساز رفته بود و انبوهی از خانهها، دکانها و اماکن عمومی در جای جای آن سربرآورده بودند. تنها نشانی که از بنای شکوهمند گذشته به چشم میخورد، دیوارهای سنگی و چند ستون برفراز آن بود که اوژن فلاندن و پاسکال کست – دو جهانگرد هنرمند فرانسوی – طرحی از آن را در ۱۸۴۰ میلادی رسم کردند؛ اما تا دهههای اخیر این بخش نیز زیر ساخت و ساز رفت.
در سال ۱۹۶۸ میلادی (۱۳۴۷خورشیدی) آوازه معبد آناهیتا یا به تعبیری دیگر قصراللصوص، اداره کل باستانشناسی و فرهنگ عامه ایران را واداشت تا یک گروه باستانشناسی را به سرپرستی سیفالله کامبخش فرد مأمور کاوش در کنگاور کند. این گروه با دشواری بسیار و با صرف هزینه هنگفت، ابتدا همه ساختمانهای برپا شده در محوطه باستانی کنگاور را خریداری و خراب کرد و سپس به کاوش در آن پرداخت.
از همان آغاز روشن شد که ساخت و ساز در این محدوده پیشینه دور و دراز دارد. در لایههای رویی، آثاری از دوره اسلامی به دست آمد که مهمترینشان حمام عمومی بزرگی متعلق به سده چهارم هجری بود. در لایههای زیرین آثار دوره ساسانی و اشکانی مانند سفالینه، سکه و تابوتها و خمرههای تدفین کشف شد و نهایتا با کشف برخی سازههای معماری عظیم که برای قرنها زیر خاک مدفون شده بودند، هیأت باستانشناسی به این نتیجه رسید که سنگ بنای اثر تاریخی کنگاور متعلق به دوره هخامنشی است و سبک و سیاق و شواهد پیرامونی آن نشان میدهد که چیزی جز نیایشگاه آناهیتا نمیتواند باشد. حتی سیفالله کامبخش فرد، تپهای را که بنای تاریخی کنگاور روی آن شکل گرفته بود، تپه ناهید نامید.
کاوشهای او به مدت ۹ فصل تا سال ۱۳۵۴ ادامه پیدا کرد و در این مدت کارهای درخور توجهی برای حفاظت، مرمت و بازسازی آثار کشف شده انجام گرفت.* بدین ترتیب چنین مینمود که پس از قرنها، پرده از راز سر به مهر محوطه باستانی کنگاور برداشته شده و معبدی که ایزودور خاراکسی از آن نام برده بود، سر از خاک برداشته است. اما تنها دو سال بعد در ۱۳۵۶ یکی از اعضای هیأت باستانشناسی کنگاور به نام مسعود آذرنوش که خود اهل همین شهر بود، کاوشها را از سرگرفت و به نتایجی کاملا متفاوت رسید: اینجا معبد آناهیتا نیست، بلکه همان کاخ ساسانی است که اعراب قصرالصوص میخواندند!
این سخن البته بین مردمان عادی و حتی در ادبیات رسمی سازمان میراث فرهنگی ایران بازتاب درخوری پیدا نکرد و امروز نیز همچنان بنای تاریخی کنگاور در تمام نشریات و نوشتهها و گفتههای سازمان مزبور، معبد آناهیتا خوانده میشود اما بدیهی است که پژوهشهای دکتر آذرنوش ذهن باستانشناسان را به خود مشغول کرد و کنجکاوی علمیشان را بیش از پیش برانگیخت. آنچه میتوانست امکان داوری بین دو نظر پیش گفته را فراهم آورد و باستانشناسان را به حقیقت امر نزدیکتر کند، کاوشهای بیشتر در کنگاور بود که یک چند به سبب جنگ معوق ماند و پس از آن نیز با وجود برخی تلاشهای سازمان میراث فرهنگی، به گستردگی و جدیت گذشته پیگیری نشد.
امروزه در این محوطه نه فقط کاوشی صورت نمیگیرد، بلکه حفاظت چندانی از آثار کشف شده به عمل نمیآید. بازدیدکنندگان دور از چشم نگاهبانان و مراقبان در محوطهای بزرگ رها میشوند و برخیشان مجال مییابند که با فراغ بال روی دیوارهها و ستونهای باستانی یادگاری بنویسند. حتی اگر عوامل انسانی هم در کار نباشند، آفتاب و باد و باران تهدیدی همیشگی تلقی میشوند و به نظر نمیرسد که برای مهارشان چارهجویی لازم صورت گرفته باشد.
در گزارش مصور این صفحه، ضمن تماشای بخشهای مختلف بنای تاریخی کنگاور، سخنان مهرداد ملکزاده، باستانشناس پژوهشکده باستانشناسی سازمان میراث فرهنگی ایران را میشنوید که مبانی و استدلالات باستان شناختی شادروان کامبخش فرد و شادروان آذرنوش درباره چیستی بنای تاریخی کنگاور را شرح میدهد و نظر خویش را در این باره ابراز میکند.
*دکتر کامبخش فرد نتیجه کاوشها و فعالیتهای حفاظتی خود در کنگاور را در این کتاب شرح داده است: معبد آناهایتا کنگاور، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۷۴
به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید
ارسال مطلب
منظور بنده اینست که میان کنگاور در غرب امپراطوری هخامنشی/اشکانی/ و آی خانم در شرق آن پیوندی وجود دارد. این پیوند باید ریشه یابی گردد.