آزاده نوری

وقتی از یک بنای تاریخی که از هفتصد سال پیش باقی مانده بازدید می کنید، هر قدر هم این بنا تغییر کرده باشد یا فرسوده و تخریب شده باشد می توانید تصویر روشنی در ذهن بسازید.

وقتی حکایتی قدیمی یا شعری کهن می خوانید هم می توانید به درک روشنی از آن برسید یا حتی زمانی که به یک نقاشی یا خط قديمى نگاه می کنید تصویر روشنی از آن پيدا مى کنيد. اما از موسیقی هفتصد سال پیش چه تصوری دارید؟

از میان رفتن بیشتر رسالاتی که موسیقی دانان قدیم آثار خود را به قول امروزی ها به صورت نت قابل اجرا در آن ثبت کرده اند و نبود منابع صوتی باعث شده ما تصور دقيقى از موسیقی قرن های گذشته نداشته باشیم.

آنچه امروز از اين موسيقى ارائه می شود، مبتنی بر روایاتی است که بيشتر سینه به سینه منتقل شده و بعضى اشاره ها که در رساله های قدیم آمده است.

عبدالقادر مراغی شاعر، نوازنده و آهنگساز قرن هشتم و نهم، از هنرمندانی به حساب می آید که آثارش سینه به سینه به امروز رسیده است و رسالاتی هم از او باقی مانده که به کارشناسان کمک می کند تا بتوانند موسیقی او را اجرا کنند. با این حال شناخت علائم موسیقایی و زمان طولانی که میان موسیقی او و امروز وجود دارد باعث شده این کار به آسانی ممکن نباشد.  

وارث معلم ثانی

کمال الدین ابوالفضایل عبدالقادر بن غیبی الحافظ مراغی (۷۵۴-۸۳۸ ق) شاعر و خوشنویس، خواننده، نوازنده بربط یا عود و از سرشناس ترین موسیقی دانان ایران در نیمه دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری است. او پس از ابونصر فارابی آخرین موسیقی دان بزرگ و وارث موسیقی کلاسیک ایران  به شمار می رود.

او در جوانی به بغداد رفت و در دربار سلطان حسین و سلطان احمد جلایری جایگاه خاصی پیدا کرد. اما وقتی تیمور گورکانی در رمضان سال ۷۹۵ ق شهر بغداد را فتح کرد و فرمانروای بغداد سلطان احمد به دمشق گریخت، هنرمندان دربار او را به سمرقند، پایتخت تیمور، بردند. او به سرعت جایگاه خوبی در دربار تیمور پیدا کرد به طوری که تیمور او را «مولانا اعظم، قدوه الفصحا فی العالم، اوحد زمان، نادره جهان» خواند.

دوران زندگی عبدالقادر مقارن با دوره پرآشوب تاریخ ایران، جنگ و ستیزهای آل جلایر، یورش‌های امیر تیمور و حوادث پیچیده و نابسامانی‌های بعد از تیمور بوده و وی را ناگزیر از جابجایی‌های بسیار در طول زندگیش کرده است.

عبدالقادر سال ۸۲۶ از سمرقند به آسیای صغیر رفت و کتاب «مقاصد الالحان» خود را به سلطان مراد دوم، پادشاه عثمانی، تقدیم کرد. مدتی آنجا ماند و به آهنگسازی و نوشتن رسالات موسیقی پرداخت. اما در اواخر عمر به هرات بازگشت.

او پس از مرگ تیمور هم همچنان از هنرمندان محبوب دربار سمرقند بود تا این که در سال ۸۳۸ بر اثر طاعونی که در شهر هرات شیوع پیدا کرده بود درگذشت.  

رسالات عبدالقادر

عبدالقادر سه رساله موسیقی به نام های جامع الالحان، مقاصد الالحان و کنز الالحان نوشته است. برخلاف کتاب های دیگر آن دوران این آثار به زبان فارسی نوشته شده اند. نسخه‌های این رسالات در کتابخانه‌های مهمی از جمله  نور عثمانیه  در ترکیه، اسکندریه در مصر و آستان قدس رضوی مشهد در ایران نگهداری می‌شود.

او در جامع الالحان، به ارائه و شرح قواعد موسیقی می پردازد و در مقاصد الالحان تصنیف ها و آهنگ های خود را شرح می دهد.

او در مقاصد الالحان به سی آهنگ که برای سی روز ماه رمضان ساخته است اشاره می کند و می گوید: "از من آهنگی برای ایام ماه رمضان خواستند، قبول کردم و خواجه رضوان شاه تبریزی گفت محال است. پس از دریافت تأییدیه شیخ الاسلام تصمیم گرفتم برای هر روز ماه رمضان آهنگی خاص بسازم. شعر عربی را جلال الدین عبیدی و شعر فارسی را خواجه سلمان ساوجی می گفت و در سی روز عرضه مجموع را اعاده کردم بلازاید و نقصان. ....خواجه رضوان شاه صد هزار دینار زر و دختر خود را به نکاح شرعی به خانه من فرستاد."

کنز الالحان رساله سوم، مجموعه آهنگ های موسیقی و نمونه کامل ساخته های او با خط و علائمی است که برای ثبت آهنگ هایش از آنها استفاده کرده است. اما متأسفانه نسخه ای از این کتاب یافت نشده و موسیقی دانان در حسرت آن تلاش می کنند تا از آثار باقی مانده به جزئیات آثار او دست پیدا کنند.   

اجرای تصنیف های هفتصد ساله

تنها تصنیف عبدالقادر که چند نت و ریتم آن از دو رساله دیگرش استخراج شده توسط هفت آهنگساز مختلف از سراسر جهان اجرا شده. اما هر کدام از این اجرا ها چنان با دیگری متفاوت است که یک تصنیف مستقل از دیگری را روایت می کند و شنونده نمی تواند بپذیرد که منبع آنها یکی است. یکی از این هفت آهنگساز فرهاد فخرالدینی رهبر ارکستر موسیقی ملی ایران است که بر اساس این تصنیف موسیقی فیلم سریال امام علی (ع) را ساخت.

 محمدرضا درویشی آهنگساز، پژوهشگر و اتنوموزیکولوگ هشتمین آهنگساز و موسیقی دانی است که به اجرای مجدد آثار عبدالقادر دست زده است. اما او به سراغ تصنیفی که نت آن در رساله عبدالقادر وجود دارد نرفته است. درویشی با مطالعه و بررسی سه رساله باقی مانده عبدالقادر تلاش کرده است تا آثار او را دوباره اجرا کند.

بعد از اینکه عبداقادر به عثمانی سفر می کند، سبک آهنگسازی او نیز در ایران کنار گذاشته می شود. اما هنوز تعدادی از آوازها و تصانیف او به صورت گوشه در ردیف های موسیقی ایرانی به جای مانده است.

گرچه سبک آهنگسازی او در ایران کنار گذاشته شد اما خوانندگان عثمانی آن را اجرا کردند. برخی از آهنگ‌هایش هنوز هم به نام‌های کیار یا قبار در ترکیه متداول است.

در دوره آتاترک تعدادی از آثار قدیم که راویان شفاهی و خوانندگان هنوز آنها را در یاد داشتند، جمع آوری و به نت موسیقی بازگردانده شد. سی تصنیف از این مجموعه منسوب به عبدالقادر است که درویشی ۲۲ تصنیف را در سفرهای متعدد به ترکیه و پرس و جو از موسیقی دانان ترک یافته و به اجرای دوباره آنها پرداخته است. 

درویشی از سه سال پیش گروهی به نام عبدالقادر تشکیل داده و مشغول اجرا و ضبط آثار اوست. این گروه از نه نوازنده تشکیل شده است و همایون شجریان نیز به عنوان خواننده آنها را همراهی می‌کند. به زودی مجموعه آثار عبدالقادر به بازار ارائه می شود.

  برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب