رئیس جمهور محمود احمدی نژاد چندی پیش در سفر به شیراز در شروع سخنانش خطاب به مردم گفت پیش از سفر از دیوان حافظ تفال کردم و این غزل آمد: خوشا شیراز و وضع بی مثالش. ظاهراً تفأل در دیوان حافظ نه تنها برای مردمان عادی بلکه برای پادشاهان نیز همواره مطرح بوده است.

در رساله لطیفه غیبیه مولانا محمد دارابی دربارۀ تفأل از دیوان حافظ توسط شاه اسماعیل صفوی، که گویا به اتفاق ملای معروفی مشهور به ملا مگس به شیراز سفر کرده بوده و آمدن بیت معروف « ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه تست » سخنانی نقل شده است که باور پذیر نیست اما جزو ادبیات شفاهی ایران به حساب می آید.

چنین حرف هایی درباره شاه عباس، شاه طهماسب، نادرشاه، فتحعلی شاه و دیگران نیز در برخی منابع نقل شده است. حرف هایی که بیش از آن که در پی منطقی بودن آنها باشیم باید به اعتقاد به دیوان خواجه حمل کنيم.

تفأل به کتاب های مقدس از قدیم الایام باب بوده و پیشگویی در باب تقدیر در کتب اساطیر از مهم ترین گره های داستانی به حساب می آید.

 سوفوکل در تراژدی « ادیپوس شهریار » پیشگویی هائى مربوط به تقدیر پادشاه طِبِس (شهرى در يونان)  به شخص نابینایی به نام تیرزیاس نسبت می دهد که اگرچه چشم سرش نابیناست اما چشم دلش بر همه امور واقف است.

مجهول بودن آینده و میل مفرط به دانستن آنچه پیش خواهد آمد، همواره مایه اصلی پیشگویی ها بوده و رجوع به کتاب های مقدس برای اطلاع از آینده، اصل اساسی تفأل بوده است. گفته می شود که یونانیان و سپس رومى ها به آثار ویرژیل تفأل می کرده اند.

در ایران نیز اگرچه از دوران قبل از اسلام اطلاعی در دست نداریم اما پس از اسلام آشکار است که مردمان به قرآن و سپس به دیوان برخی شعرا تفأل می زده اند.

ناصرالدین  شاه حسینی در مقاله ای با عنوان « فال حافظ از چه زمانی معمول شد؟ » - در اطلاعات ماهانه سال ١٣٣٣ شمسی -  یاد آور می شود که پیش از آن که اشعار حافظ اشاعه یابد، " در حوزۀ شاگردان مولوی و پیروان مکتب تصوف، حدیقه سنایی و الهی نامه عطار و مثنوی مولانا خوانده می شد و صوفیان به رسم تیمن و تبرک به مثنوی مولانا تفأل می کردند و از غزلیات او نیز در موقع حاجات خود استمداد می طلبیدند."  

هم او در همان مقاله می نویسد "پس از آنکه دیوان لسان الغیب ساخته و پرداخته شد تقریباً در صومعه ها در ردیف مثنوی قرار گرفت و رفته رفته دراویش که حرفه و شغلشان هم با پیشگویی تجانسی داشت، فال گرفتن از دیوان خواجه را بر تفأل از مثنوی مولانا ترجیح دادند و دیگران نیز چینن کردند."

ظاهراً دیوان خواجه شیراز، بیش از هر دیوانی به مقولۀ تفأل راه می دهد. زیرا این دیوان سرشار از ايهام و ابهام و ابیاتی است که معنی ظاهری آنها با معنی باطنی آنها یکسان نیست و می توان برداشت ها و تعبیرهای مختلف از آنها به دست داد.

بسیاری از حافظ پژوهان یاد آور شده اند که علت تفأل به دیوان حافظ شاید این باشد که غزلیات او با مضامین قرآنی نزدیک است. به یقین نزدیکی شعر حافظ  به آن مضامين در این زمینه موثر بوده است اما یک علت دیگر شاید این باشد که لفظ فال به مفهوم پیشگویی و حتا به معنی فال زدن به همین مفهوم امروزی نیز در دیوان حافظ کم نیست، و این شاید به تفأل از دیوان حافظ دامن زده باشد.

برای مثال خواجه در غزل معروفی با مطلع "مژده ای دل که مسیحا نفسی می آید" از همان نخستین کلمه غزل بلند خویش، از فال زدن می گوید و تا به آنجا می رسد که اعلام می دارد:

از غم هجر مکن ناله و فریاد که دوش
زده ام فالی و فریاد رسی می آید

گویا در دوران حافظ که ایران دوران مغول را از سر گذرانده بود و هجوم تیمور آغاز شده بود و یکی از تاریک ترین دوران های تاریخ و عصر نکبت و ادبار کشور در جريان بود،  چنین افکاری معتقدان و هواخواهان بسیار داشته است.

با وجود این وقتی در ابیاتی از حافظ که کلمه فال در آنها آمده، و در پایان همین نوشته آنها را خواهیم آورد، دقت کنیم معلوم می شود مقصود خواجه از فال و فال زدن و تفأل بیشتر همان پیشگویی و پیش بینی است تا آنچه به فال گرفتن و فال زدن به معنی امروزی از دیوان او معروف است.

به هر صورت علاوه بر آنکه اعتقاد به سحر و جادو و پیشگویی در همه قرون و اعصار جریان داشته، ریشه فال گرفتن را قاعدتاً باید در درجۀ اول در جهل بشر نسبت به آیندۀ خویش جستجو کرد. هر چند واضح است که در دوران هایی که ناکامی و نکبت و بدبختی دامنگیر ملت ها می شود این نوع امیال و افکار شدت می گیرد و شعرایی مانند حافظ، لسان الغیب و ترجمان الاسرار می شوند.

يکى از جاهائى که قطعاً تفأل به ديوان حافظ متداول است بر مزار او در شيراز است. بعضى خودشان با ديوانى که در دست دارند تفأل مى زنند و بعضى به مدد قاسم حافظ.

قاسم حافظ که از کودکى به علت اشتغال پدرش در حافظيه دسترسى آزادى به اين مکان داشته  دلبستگى اش به حافظ را مديون همان سال ها مى داند.

او که حالا صاحب يک کتابفروشى در شيراز است، هر روز عصر  به حافظيه مى آيد و در سفره خانه سنتى حافظيه براى علاقمندان فال مى گيرد.

گزارش تصويرى مديا مصور در اين صفحه به همين مسأله مى پردازد.

امروزه اما تفأل به دیوان حافظ علاوه بر همه علت های دیگر نوعی سرگرمی نیز به حساب می آید. اگر تا سی چهل سال پیش در اطراف پارک شهر تهران فالگیرهایی می یافتید که در ازای یکی دو تومان به کمک پرنده ای مانند  گنجشک یک پاکت فال چاپ شده به دست شما می دادند، امروزه اینترنت همین کار را می کند. اگر "فال حافظ" را در اینترنت جستجو کنید شاید بیش از صد وبلاگ پیدا کنید که به کمک آنها می توانید فال بگیرید.

در اینجا نمونه اى هم از ابیات دیوان حافظ  را که در آنها کلمه فال آمده ذکر می کنم تا مفهوم فال در دیوان خواجه روشن تر شود.

رخ تو در دلم آمد مراد خواهم یافت
چرا که حال نکو در قفای فال نکوست

روز هجران و شب فرقت یار آخر شد
زدم این فال و گذشت اختر و کار آخر شد

هر چند آن آرام دل دانم نبخشد کام دل
نقش خیالی می کشم فال دوامی می زنم

مژده دادند که بر ما گذری خواهی کرد
نیت خیر مگردان که مبارک فالی است

به نا امیدی از این در مرو بزن فالی
بود که قرعۀ دولت به نام ما افتد

از غم هجر مکن ناله و فریاد که دوش
زده ام فالی و فریاد رسی می آید

ذکرش به خیر ساقی فرخنده فال من
کز در مدام با قدح و ساغر آمدی

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد


 

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب