برج کبوتر: سازگار با طبیعت
علی عطار
 
"دهاقین رسم دارند که در بساتین و مزارع خود کبوتر خانه بنا کنند به جهت سرگین آن، چه خاصیت مزروعات و اشجار را نفع تمام می دهد و نیز گفته اند که آواز کبوتر مغز سر را نفع می دهد...دیگر مردم که ازمرض برخاسته اند گوشت کبوتربچه  ایشان را نافع است و بالجمله فواید بسیار دارد." 

"و مؤنث آنها اندک است،  چه در دو ماه زمستان احتیاج می شود که ایشان را دانه دهند و بچه بسیار حاصل می شود به غیر از دو ماه زمستان و در این دو ماه اگر در موضع گرم باشند نیز بچه می آورند، چه در هر چهل روز بچه می آورند...و باید که آنها را نپرانند چه از پراندن بسیار ملول می شوند و به موضع دیگر می روند و اگر اول آنها را دانه دهند و سپس بپرانند بهتر بود."

"موضع که مسکن آنها بود، بلند باید و در اندرون آن طاق ها که در آن بیضه نهند و بچه برآورند و در پیش طاق ها چوب ها باید که بر آن نشینند و بعضی چهار ستون فرو برند و کبوترخانه ها بربالای آن چهار ستون بنا کنند تا حیوانات موذیه... به ایشان نتوانند رسید...."

سطور بالا بخشی ازمؤخره کتاب "در معرفت بعضی امور که اهل فلاحت را در کار آید" و مربوط به سده دهم هجری است که نویسنده آن تا امروز ناشناخته مانده است.

این نوشته  که از عمر آن حداقل چند سده می گذرد به وضوح بر شناخت کشاورزان و علمای آن زمان ایران از کبوتر و عادات او و همچنین علوم کشاورزی واستفاده از کبوتر برای ساختن کود دلالت دارد که تا دو دهه پیش در بعضی مناطق ایران از جمله اصفهان رواج داشت.

امروزه نیزدر کنار مجموعه بزرگ شاهکارهای معماری، در زمین های کشاورزی و باغات استان اصفهان تعداد زیادی برج های نیمه مخروبه وجود دارد که به سیمای کشتزارها و باغات جلوه خاصی داده اند.

این بناها که حکایت ازتبحر آفرینندگان و سازندگان خود به دانش کشاورزی، علوم  مهندسی  و نیز معماری دارد، باقیمانده همان تدابیری هستند که مردم از هزاران سال پیش برای بهبود کشاورزی در این منطقه کویری که زمین های حاصل خیزی نداشته،  اتخاذ کرده بودند.

آفرینندگان برج کبوتر با اطلاع  و استفاده از خلق و خوی کبوتر آزاد (چاهی) او را به طبقات بالای این برج ها عادت داده بودند تا از فضله او که در پایین برج جمع می شد بعنوان کود کشاورزی استفاده کنند. کشاورزان منطقه حکایت می کنند که وجود برج کبوتر در یک زمین کشاورزی قیمت آنرا افزایش می داد. 

بر اساس متون تاریخی وجود برج کبوتر از حدود هزار سال پیش گزارش شده است. اهمیت این برج ها در کشاورزی ایران چنان بوده که غازان خان مغول برای احیای کشاورزی کشوردر کنار تدابیردیگرش فرمانی نیزبرای نگهداری این برج ها صادر کرده بود.

اما بیشترین اطلاعات در مورد برج کبوتر از جهانگردان اروپایی به دست آمده که در دوره صفویه و پس از آن به ایران و به اصفهان سفر کرده اند و در مورد "زیبایی مسحور کننده" و "طرح های زیبا و دل انگیزقسمت فوقانی برج کبوتر" مطلب نوشته اند.

شاردن، سیاح فرانسوی تعداد برج های کبوتر در اطراف اصفهان را بیش از سه هزار ذکر کرده است. امروزه اگر چه هنوز تعداد قابل توجهی برج مخروبه در شرق و غرب اصفهان در زمین های اطراف زاینده رود وجود دارند، اما ما تنها توانستیم یک برج کبوتر فعال بیابیم.

کبوترها ی بسیاری از برج ها یا خوراک حیوانات دیگر شده، یا جای خود را به جغدها داده اند و برج را ترک کرده اند. تنها برج کبوتردار در اصفهان نیزامروز نه برای تولید کود حیوانی، بلکه برای جذب گردشگر و رونق حرفه ادامه حیات می دهد.

با وجودی که ساختمان  بسیاری از این برج ها که در اثر درایت سازندگان خود طی قرن ها در سرما و گرمای روزگار حوادث طبیعی را پشت سر گذاشته و به حیات خود ادامه داده اند، امروز در اثر بی توجهی در آستانه نابودی و ویرانی هستند. 

مرتضی فرهادی، که در دهه هفتاد خورشیدی پزوهشی در مورد این کبوترخانه ها ارائه داده، می نویسد: "گفتنی است که ازنظر تاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تامل هستند. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته اند که جدائی ناپذیر به نظر می آیند از علومی همچون فیریک، ریاضیات، جانور شناسی و روانشناسی جانوری، آب و هوا شناسی و غیره استفاده شده است." 

محمد سعید محصصی، فیلمساز ساکن اصفهان سال ها پیش  کوشیده بود جذابیت های معماری و مهندسی هوشمندانه و پیچیده برج کبوتر را بر اساس گفته های آخرین صاحبان برج کبوتر بر نوار فیلم ثبت کند. او یافته ها و تجارب خود از این مهندسی قدیمی را با ما نیز در میان گذاشت.*

*در نوشته بالا از جزوه پژوهشی مرتضی فرهادی بهره برده شده است. همچنین این گزارش بدون همکاری یاسمن دادخواه و آریا سلطانی ناممکن بود. 

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب