خوراک عیسی مسیح چه بود؟ این پرسشی است که در باره‌اش پژوهش‌های علمی مفصلی صورت گرفته و در آستانۀ عید پاک مسیحی و فصح یهودی دوباره این‌جا و آن‌جا به چشم و گوش می‌رسد. برخی از پژوهشگرانی که کوشیده‌اند به این پرسش پاسخ دهند، شاید حتا معتقد به وجود شخصیتی تاریخی با نام "عیسی مسیح" نباشند، به گونه‌ای که خوراک "مسیح" را واقعی‌تر از وجود خودش می‌دانند؛ منظور غذای بنی اسرائیل در آغاز سدۀ یکم میلادی است که در روایات مذهبی، دورۀ زندگی عیسی مسیح به شمار می‌رود.

در کانون این پژوهش‌ها روایت "شام آخر" قرار دارد. عیسی مسیح حواریون را برای صرف شام فصح پشت یک میز بزرگ فرا می‌خواند و پیش از صرف غذا پای یکایک مریدانش را می‌شوید. در جریان همین شام آخر است که مسیح، خیانت قریب‌الوقوع یکی از ۱۲ یارش را افشا می‌کند. بنا به انجیل‌های مُرقُـس، متّی و لوقا، مسیح در این مراسم همراه با حواریون نان می‌خورد و مَی‌ می‌نوشد. این واپسین شام عیسی مسیح بود که در پی آن با خیانت "یهودا" مصلوب شد.

این روایت انجیل مایۀ الهام بسیاری از نقاشان قرون وسطی بوده و تا کنون صدها تابلوی "شام آخر" با نام‌های گوناگون در سراسر جهان نقاشی شده‌اند. معروف‌ترین آنها تابلوهای ایتالیایی و به ویژه "شام آخر" لئوناردو داوینچی" است که به سفارش دوک لودوویکو اسفورزا Ludovico Sforza طی سال‌های ۱۴۹۵ تا ۱۴۹۸ روی دیوار سالن ناهارخوری کلیسای مریم مقدس در شهر میلان ایتالیا کشیده شد. اما این نخستین تصویر "شام آخر" نبود. پیش از داوینچی "دوچیو" Duccio، یکی دیگر از نقاشان چیره‌دست ایتالیایی، در سال ۱۳۱۱ این صحنۀ دراماتیک را نقاشی کرده بود. بعد از آن هم شام آخر موضوع محبوب نقاشان بود، اما اثر "دومینیکو گیرلاندایو" Dominico Ghirlandaio بود که در سال ۱۴۸۰ شام آخر دوچیو را زیر سایۀ خود قرار داد. و با ظهور دیوارنگارۀ کلیسای مریم مقدس میلان، "شام آخر" برای همیشه با نام لئوناردو داوینچی گره خورد.

تابلوی داوینچی از دید یک بینندۀ امروزی شاهکار چندانی جلوه نمی‌کند و حتا ایرادهایی هم می‌توان گرفت که چرا میز شام به اندازۀ عرض اتاق است، به گونه‌ای که به‌سختی می‌توان از یک نیمۀ سالن به نیمۀ دیگرش گذشت. یا این که چرا عیسی مسیح و مریدانش همگی در یک سوی میز، تنگاتنگ نشسته‌اند، در حالی که این همه جا در آن سوی میز خالی‌ست؟

اما ابتکاری که لئوناردو داوینچی در تصویر چهره‌ها به خرج داده، به‌مراتب مهم‌تر از این ایرادهای خرده‌گیرانه است. در تابلوهای قبلی چهره‌ها همه شبیه همند و تنها از جایگاه و حالت نشست آنها می‌شود تشخیص داد که عیسی مسیح کدام است و یهودا کدام. اما در "شام آخر" داوینچی خطوط چهرۀ هر کدام متفاوت و منحصربه‌فرد است و با تکیه به جزئیاتی دیگر چون پوشش و ژست و نگاه، تک‌تک مریدان مسیح را هم می‌شود شناسایی کرد. برای نمونه، چاقو را در دست پطرس خشمگین می‌بینیم که بعداً با آن گوش یک سرباز را می‌بُرد. و یهودا بیشترین فاصله را از عیسی مسیح دارد و با نگاهی کنج‌کاوانه اما آشفته به پیامبر می‌نگرد.

گذشته از چهره‌نگاری دقیق، چیزی که "شام آخر" داوینچی را ماندگارتر کرده، اشیاء روی میز است که با دقت بی‌سابقه نقاشی شده و قابل تشخیص است. البته، با گذشت زمان نقاشی داوینچی فرسوده شده بود و قبل از بازپردازی آن در سال ۱۹۹۹ به‌سختی می‌شد پارۀ نان را از لیوان شراب تمییز داد. اما پس از نوپردازی تابلو اکنون می‌شود روی میز شام آخر عیسی مسیح نه تنها نان و شراب، بلکه یک بشقاب غذا را هم دید که به باور بسیاری از آگاهان، مارماهی است و عده‌ای دیگر، از جمله نقاشان معاصر ایتالیایی که رنگ تابلو را تازه کرده‌اند، آن را نوعی دیگر از ماهی می‌دانند؛ یعنی در ماهی بودنش کمتر کسی شک دارد.

"جان واریانو" John Varriano، کارشناس تاریخ هنر در آمریکا، از نخستین دانشورانی بود که پس از بازسازی دیوارنگارۀ "شام آخر" در جای چیزی که تصور می‌رفت نان و بره باشد، مارماهی را کشف کرد و دیگران هم به تأیید این دیدگاه فوق‌العاده شتافتند. چرا فوق‌العاده؟ چون حضور مارماهی (که کوشر یا حلال یهودی به شمار نمی‌آید) روی میز شام آخر عیسی مسیح و یارانش به دور از انتظار بود. شماری هم به قرص‌های برآمدۀ نان اشاره کردند که حاکی از کاربرد خمیرمایه در طبخ آنهاست. در حالی که نان میز فصح باید بدون خمیرمایه پخته شده باشد.

این کشفیات باعث شد که شماری به انجیل یوحنا روی آورند که بر خلاف انجیل‌های مرقس و متی و لوقا می‌گوید شام آخر نه در روز فصح، بلکه در شب فصح برگزار شد، از این رو میز شام آخر در نقاشی داوینچی میز آراسته به مناسبت فصح نیست. در همان انجیل یوحنا روایت دیگری هست در بارۀ یک ضیافت ساحلی که عیسی مسیح برای حواریون ترتیب می‌دهد و در آن برایشان ماهی می‌پزد. به باور دیوید گرامه David Grumett، استاد الهیات در دانشگاه اگزتر انگلیس، لئوناردو داوینچی خواسته‌است در تابلوی شام آخرش صحنه‌های مختلف از روایات مسیح را به تصویر بکشد و در آن اشاره‌هایی دارد به رویدادهای فجیع آدینۀ نیک، مصلوب شدن عیسی مسیح و حتا رستاخیز او؛ گو این که عیسی با گذار از این همه حوادث دوباره محشور شده و در کنار یارانش نشسته و دارد غذا می‌خورد. از نگاه مسیحیان، عیسی مسیح در روز آدینۀ نیک به صلیب کشیده شد و در روز یکشنبه قیام کرد.

عده‌ای هم به رژیم غذایی خود لئوناردو داوینچی توجه کرده‌اند تا شاید مایۀ الهام او در تصویر مارماهی را آن‌جا پیدا کنند. "جان واریانو" در گفتگو با شبکۀ چهار رادیو بی‌بی‌سی با اشاره به یادداشت یکی از نوکران داوینچی در سال ۱۵۰۴ یا ۱۵۰۵ می‌گوید که در میان اقلام خریداری‌شده از بازار "مارماهی" را هم می‌شود دید.

با این که مارماهی ویژگی منحصربه‌فرد تابلوی لئوناردو داوینچی است، در نقاشی‌های بعد از او انواع و اقسام غذاهای دیگر از جمله مرغ و خوک و گونه‌هایی دیگر از ماهی را هم می‌توان دید. اما "شام آخر"های متأخرتر، از "شام" واژه‌ای بیش در بساط ندارند و با استفاده از شگردهای سوررئالیستی و با گریز از واقعیت‌های ملموس غذا را نادیده گرفته‌اند. با این که در تابلوی معروف "آیین شام آخر" سالوادور دالی (۱۹۵۵) در تصویر نان و شراب، می‌شود به پایبندی نقاش به باور سنتی رایج مسیحی پی برد. هرچند در این تابلو دیگر از مسیح فروتن و آرام خبری نیست؛ عیسی مسیح در تابلوی دالی بسیار جوان است و تنها سری‌ست که بالاست و اجرای مراسم عشای ربانی او بیشتر به هنرنمایی یک آوازخوان رپ می‌ماند.

نگاه هر نقاش به داستان شام آخر، بر پایۀ اعتقاد و دورۀ زندگی خود او، متفاوت است. شماری از آنها را می‌توانید در گزارش مصور این صفحه ببینید.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب