زبان ها هم مثل انسان ها و گیاه ها زاده می شوند و می رویند، می بالند و می شکفند، بزرگ و سترگ می شوند، پیر و کم زور می شوند و می میرند. در این میان برخی عمر بیشتر دارند، شماری هم جوان مرگ می شوند، عده ای هم تغییر شکل می دهند و عمر دوباره می بینند.

شاید در عهد هخامنشیان کسی باور نمی کرد که روزی زبان آرامی در آستانه نابودی قرار بگیرد. زبانی که از فلسطین و اسرائیل نشئت گرفت و دامن گسترد و سراسر خاور میانه و هند و چین و آفریقای شمالی را درنوردید، با کتاب های مقدس وارد فرنگستان شد و زبان نگارش درباری هخامنشیان بود. دامنه کاربرد دبیره یا خط آرامی گسترده تر بود و در بستر آن رسم الخط های دیگری، به مانند دبیره پهلوی شکل گرفتند.

اما اکنون از آن خط و زبان بنام، نام و نشان اندکی باقی مانده است. بنیاد آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) زبان آرامی را در فهرست زبان های "قطعا در خطر" قرار داده است. به نوشته روزنامه گاردین، چاپ لندن، تنها ۷۰۰۰ تن در شهر ملوله سوریه تا کنون به این زبان حرف می زنند و شمار گویش وران زبان آرامی نوین غربی، که زبانی است نسبتا متفاوت از آرامی کهن، به هشت هزار تن می رسد.

دولت سوریه با درک خطر نابودی تمام و کمال زبان آرامی موسسه ای را برای گسترش و تقویت این زبان باستانی سازمان داده است و اکنون شمار بیشتر نوجوانان را می توان دید که کتاب مقدس مسیحیان را به زبان اصل آن، یعنی آرامی، می خوانند و می فهمند.

در گذشته تکلم به زبان آرامی در سوریه ممنوع بود. در نتیجه زبان عربی با شتاب فزاینده جایگزین آرامی می شد.  از سوی دیگر، زبان فرانسوی در دوره استعمار جایگاه هر دو زبان آرامی و عربی را تنگ تر کرده بود. اما دولت بشار اسد تصمیم گرفته است با تشکیل "فرهنگستان زبان آرامی" وابسته به دانشگاه دمشق، از انقراض این زبان جلوگیری کند.

مسلما، آرامی تنها زبان باستانی درمعرض خطر در جهان نیست، بلکه بنا به برآورد یونسکو، شمار این دسته از زبان ها در میان نزدیک به ۶۰۰۰ زبان رایج، به حدود ۲۵۰۰ می رسد.

بنیاد یونسکو به افتخار روز بین المللی زبان مادری (۲۱ فوریه) شکل الکترونیک "اطلس تعاملی زبان های رو به انقراض" را در شبکه جهانی اینترنت منتشر کرده است. با استفاده از این ابزار دیجیتال می توان دریافت که در کدام کشور چه زبانی در آستانه نابودی قرار دارد و شدت این خطر تا چه اندازه است.

بیش از سی دانشمند زبان شناس در این طرح یونسکو پنج درجه خطر انقراض زبان ها را مشخص کرده اند: ناامن یا خطرناک، قطعا در خطر، شدیدا در خطر، بحرانی و منسوخ شده. کارکرد میان کنشی این صفحه به شما اجازه می دهد که مثلا، از وضعیت بیست و پنج زبان رو به نابودی در ایران آگاه شوید که از این میان دو زبان تا کنون به کلی به تاریخ پیوسته اند: زبان جبلی، از گویش های آرامی کلیمی در کردستان و "لیشان دیدان"، یکی دیگر از گویش های آرامی کلیمی در آذربایجان ایران.

ولی زبان هایی هم در ایران هستند که در صورت عدم مواظبت از آنها، پس از مدتی کوتاه نابود خواهند شد. به مانند زبان ماندایی با حدود ۳۰۰ گویش ور در اهواز، زبان کورشی در استان فارس که در سال ۱۹۹۲ میلادی دویست تن به آن تکلم می کردند و سُرای یا گویش آرامی مسیحی در تهران و قزوین که در سال ۱۹۹۷ تنها ۶۰ گویش ور داشت.

در افغانستان ۲۳ زبان به مراقبت بیشتر نیاز دارند. زبان مغولی با ۲۰۰ گویش ور در ولایت هرات و زبان تیراهی با حدود صد گویش ور در جنوب شرق جلال آباد از جمله آسیب پذیر ترین آنها اند.

تاجیکستان با سرزمین و جمعیت کمتر، شمار کمتری زبان های آسیب پذیر دارد. یازده زبان در این کشور در حالات مختلف انقراض قرار دارند، اما هیچ یک در حالت بحرانی یا منسوخ شده نیست. زبان اشکاشمی، از زبان های پامیری، با هزار گویش ور، زبان راشاروی، از همین شاخه زبان ها با دو هزار و پانصد گویش ور و زبان یغنابی، بازمانده زبان باستانی سغدی، با حدود بیست هزار گویش ور در فهرست زبان های رو به انقراض تاجیکستان آمده اند.

در این صفحه می توانید گفتگوی جدید آنلاین با دکتر محمدرضا باطنی را بشنوید. این زبان شناس مشهور به پرسش هایی در باره مفهوم "انقراض زبان"، عوامل و سبب های نابودی یک زبان، کوشش ها در راستای حفظ زبان های رو به انقراض و پی آمدهای آن پاسخ داده است.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب