بیدل نفسم کارگه حشر معانیست
چون غلغله صور قیامت کلماتم

میرزا عبدالقادر بیدل، شاعر پارسی گوی هند (١١٣٣-١٠٥٤ ه ق برابر با ١٧٢١-١٦٤٤ میلادی)، تا همین اواخر در ایران شاعر شناخته شده ای نبود. این ناشناختگی را بیشتر از همه می توان به دوری طولانی اهل ادب ایران با سبک هندی مربوط دانست. یعنی دقیقا بعد از دورۀ بازگشت ادبی که شاعران در ایران در یک جریان عمومی سعی  کردند از تکلفات پیچیده و کوچه بازاری شدن سبک هندی، دست و زبان بشویند.

این دورى از سبک هندی، باعث شد که شاعران بزرگ این سبک نیز به طور کلی به فراموشی سپرده شوند.  بیدل، کلیم، غنی، عرفی، امیر خسرو، واقف، غالب، ناظم، قدسی، طالب و... شاعرانی که امروزه بعد ازدو قرن یکی یکی از لابلای قفسه های کهنۀ کتابخانه ها سر بلند می کنند.

ملی گرایی در کشف دوباره این عرصه بی تأثیر نبوده است. چرا که شاعرانی چون کلیم وطالب، زودتر از دیگران در ایران کشف شدند تا بعدتر كه نوبت به عرفی رسید.

اما  بیدل، هم چنان شاعر فراموش شده ای بود. شايد كاهش شديد رفت وآمد بین مناطق فارسی زبان در طی این دو قرن در اين  مورد بى تأثير نبود چون بیدل، در افغانستان و آسیای میانه و شبه قاره هم تراز با حافظ سنجیده و احترام می شد.

شناخت بیدل در ایران

مهرداد اوستا جزو نخستین کسانی بود که در بارۀ بیدل در محافل ادبی صحبت می کرد و این صحبت ها جمع همراهان و شاگردان ایشان را به تحقیق در بارۀ بیدل ترغیب کرد. علی معلم دامغانی، یوسفعلی میر شکاک، حسین آهی،  سید حسن حسینی، از همین حلقه کار دربارۀ  بیدل و انس با  بیدل را آموختند.

حسین آهی غزلیات بیدل را از روی تصحیح خال-محمد خسته و استاد خلیلی در ایران بعد از  انقلاب به چاپ رساند. اگرچه از باب احتیاط  در مقدمه، شرح مفصلی دربارۀ  صائب و برتری طبیعی صائب بر بیدل نوشت.

یوسفعلی میر شکاک، مثنوی محیط  اعظم، در حقیقت اولین مثنوی بیدل را تصحیح و به عنوان یک متن معرفتی عمیق و بی نظیر از آن تمجید کرد.

بعدتر، سید حسن حسینی، بیدل را با سپهری مقایسه کرد و جنبه های خلاقانه و مدرن شعر بیدل را در کتاب بیدل، سپهری و سبک هندی به بحث گرفت.

اما جانب دیگر داستان، ادبای آکادمیک و مستقل  ایران بودند، کسانی مثل دکتر شفیعی کدکنی که کتاب شاعر آیینه ها را منتشر کرد و در آن گزیده ای از غزلیات و رباعیات بیدل را جمع  آوری کرد. این کتاب بیشتر از هر کتاب دیگری علاقۀ جمعیت کتاب خوان ایران را به بیدل و رجوع  به دیوان او جلب کرد.

یک نکتۀ مهم دیگر در بازشناسى بيدل در ايران حضور شاعران و محققان مهاجر افغانستان در اين كشور بود.

عبدالغفور آرزو، سعادتملوک تابش، محمد  کاظم  کاظمی،  دکتر سرور مولایی، دکتر سلطان و شهباز ايرج از کسانی بودند که انس دیرباز جامعۀ ادبی  افغانستان با  بیدل را به  ایران آوردند.

به این ترتیب بیدل به عنوان شاعری  تازه  کشف  شده با  ظرفیت های مدرن و  فکر  پیچیده و استفادۀ بی شمار و خلاقانه از صنایع ادبی  و زبانی، نسل  نو ادبی ایران را مجذوب  کرد.

بیدل در افغانستان

اما  در افغانستان، داستان بیدل، ماجرای کاملاً متفاوتی دارد. سنت ادبی در افغانستان  با بازگشت از سبک هندی همراه  نشد و  بدین نسبت شعرگفتن در سبک هندی و به خصوص بیدلی تا هنوز در افغانستان رواج دارد.

با این که بیدل گرایی در بین  شاعران این خطه عموما رواج داشته است و دیوان بیدل در بسیاری از مکاتب سنتی درس داده می شده و در خانه ها به عنوان کتابی قدسی حضور داشته  است، اما اولین بار با ورود مهاجرین بخارا به افغانستان سر و شکلی منظم تر و جدی  تر به خود گرفت.

در زمان امیرجبیب الله خان چاپ دیوان بیدل برای اولین بار به همت همین فضلای بخارا و البته ملک الشعرا قاری عبدالله، شروع  شد و تا حرف دال نیز ادامه یافت.

خال-محمد خسته، از زمرۀ همین بخاراییان بود که سهم اصلی در تصحیح و چا پ دیوان بیدل به عهدۀ  او بود. اگر چه این کتاب  با  نام  مشترک خال-محمد خسته و استاد خلیل الله خلیلی منتشر  شد، اما همگان می  دانستند که استاد خلیلی به خاطر مشغولیت های سیاسی فراوانی که داشته طبیعتا نمی توانسته جز نظارت و فراهم  کردن امکانات دولتی، سهم دیگری داشته  باشد.

تأثیر بیدل خوانی های استاد سرآهنگ را، (که  غزلی از بیدل را می خواند یا در بین غزل، غزل را با ابیاتی دیگر از بیدل و دیگر شاعران به عنوان  شاهد شرح می داد) در شهرت، فراگیری و فهم  بیدل نمی توان انکار کرد.

اما بیدل گرایی در افغانستان دلایل دیگری نیز داشته است. یک عده  از مروجان بیدل ، اهل تصوف و خانقاه بودند که بیدل را به عنوان شاعری طریقتی و صوفی در  محفلها شان  قدر می  نهادند.

گروه دیگر ملاها و معلمان مکاتب سنتی بودند که به عنوان کتاب درسی، بعد از قرآن  شریف و دیوان حافظ، دیوان بیدل را تدریس می کردند.

دلیل دیگر هم شیوع این  تصور بود که بیدل از افغانستان بوده و از برلاس بدخشان به هند رفته است. سیاستمدار محبوبی چون طاهر بدخشی رساله ای نيز درین مورد نوشته است.

اما در خود شبه قاره، سنت و نفوذ  بیدل هنوز ادامه دارد. اگر چه  امروز که زبان فارسی در شبه قاره  کم رنگ شده  است، بیدل مثل تمام شاعران بزرگ پارسی گوی دیگری که در هند دفن شده اند، از شهرت عمومی افتاده است اما هنوز بیدل شناسان ارجمندی را در هند، کشمیر و پاکستان می توان یافت.

بیدل در آسیای میانه

بیشترین سهم را در تداوم بیدل، مردم آسیای میانه داشته اند. یادداشت های صدرالین عینی، از وفور بیدل خوانی در قرن سیزده شمسی خبر می دهد. جز این در بخارا، سمرقند، خجند، و دوشنبه بیدل شناسانی که نسل به نسل بیدل را گرامی می داشته اند هنوز هم فراوانند.

بیدل در آسیای میانه در قرن معاصر سرگذشت های متفاوتى داشته است. مثلا در ازبکستان با تغییر زبان رسمی به ازبکی نه تنها سنت بیدل خوانی از بین نرفت بلکه ترجمۀ بیدل به ازبکی و خواندن آثار بیدل به اين زبان، در بسیاری از مناطق جایگزین بیدل فارسی شد.

رویکرد دیگر، رویکرد مارکسیستی به بیدل بود که پس از الحاق آسیای میانه به حکومت شوراها در دستور کار قرار گرفت. به گفتۀ  استاد محمد جان شکوری، گروهى  که نه می خواستند بیدل را ازدست بدهند و نه می توانستند در حکومت  شوراها صوفی گری کنند، جنبه های عدالت طلبانه و انسانگرایانه و ضد سرمایه داری آثار بیدل را برجسته کردند.

و بالا خره گروه ديگری در آسیای میانه که امروزه تبدیل به گروه غالب شده اند و تنها به خاطر سنت ادبی هنوز بیدل را دوست می دارند.

بیدل در میان اروپاییان

در بین مستشرقین غربی، اما بیدل تا هنوز چندان شناخته نيست.  تنها کسانی  که از جهان مغرب زمین به بیدل علاقه زیاد نشان داده اند و به صورت مستقل در باره اش کتابی نوشته اند، نخست مرحوم یرژی بچکای، از جمهوری چک، است که در اثر رفت و آمد به آسیای میانه و ارتباط با ادبیات تاجیکی  با بیدل آشنا و به او علاقه مند شده بود و دوم دکتر ریکاردو زیپولی ایتالیایی که به نوشتۀ خودش از طریق افغان ها با بیدل آشنا شده  بوده و پس از سفر به کابل و در سال های بعد به ایران و هند، تحقیقات به راستی ارزنده ای دربارۀ  بیدل انجام داده است.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب