رابيند رانات تاگور، شاعر و انديشمند بنگالی هند تاج محل را "قطره اشکی بر رخسار تاريخ" ناميده بود. همسر يک افسر بريتانيايی در قرن نوزدهم ميلادی نوشته بود: "اگر قرار است برای من هم تاج محلی ديگر بسازند، حاضرم فردا بميرم".

"ادوين آرنولد"، شاعر انگليسی، در توصيف تاج محل می نويسد: "اين ساختمان به مانند ديگر بناها، صرفا يک کار معماری نيست، بلکه روی سنگ های زنده آن اشتياق و علاقه شديد عاشقانه يک امپراتور حک شده است."  و جهانيان تاج محل را به عنوان يکی از هفت عجايب دنيا شناخته اند.

داستان بنای اين مجموعه عمارات مجلل که در وسط آن گنبد تاج محل چون نگينی می درخشد، بر ارزش تاريخی اين شاهکار هنری افزوده است. تاج محل، در واقع، باشکوه ترين هديه يک شاه به همسر از دست رفته اش است و پايه های آن بر عشق وافر شاه جهان گورکانی به ممتاز محل ايرانی تبار استوار است.

شايد اگر در سال ١٦٠٧ ميلادی شاهزاده خرم، که بعدا با نام شاه جهان شناخته شد، ارجمند بانو بيگم را، که بعدا به ممتاز محل ملقب شد، نمی ديد، امروز از تاج محل خبری نبود.

بانويی ايرانی؛ شهبانوی گورکانی

ارجمند بانو دختر يکی از اشراف ايرانی با نام عبدالحسن آصف خان و متولد شهر آگرای هند بود. "نور جهان"، عمه ارجمند بانو همسر محبوب جهانگير، پدر شهزاده خرم و شاه گورکانی وقت بود که در سياست و دولتداری هم نقش بارزی داشت.

شاهزاده خرم که در آتش عشق ارجمند بانو می سوخت، بنا به ضوابط سلطنتی با دو زن ديگر ازدواج کرد که اولی از بستگان دربار صفوی ايران بود. خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمند بانو رسيد.

او پس از مراسم عروسی اعلام کرد که عروس تازه از ساير زنان دربار برتر و "ممتاز محل" است. ازآن به بعد ارجمند بانو با همين نام و پسوند "بيگم" خطاب می شد. به نوشته يک تاريخ نگار دربار گورکانی هند که با نام "قزوينی" از او ياد می شود، پيوند شاهزاده با دو همسر ديگرش تنها حکم زناشويی معمولی را داشت و "خرم" هيچ زن ديگری را شايسته محبت و شيفتگی ای که نثار ممتاز محل می کرد، نمى دانست.

سال ١٦٢٨ شاهزاده خرم بر تخت طاووس هند نشست و به "شاه جهان" ملقب شد. ممتاز محل نمى خواست به مانند عمه قدرتمندش در امور اداری و سياسی دستی داشته باشد. در عوض فهرست نام های زنان بيوه و کودکان يتيم را ترتيب می داد و از شوهرش می خواست که به نيازهای آنها رسيدگی کند و برای خانواده های بینوا نفقه تعيين می کرد. او نيز مانند شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت و در ساماندهی يک باغ کرانه رود يامونا در شهر آگرا، جايی که سرانجام محل آخرت او شد، نقش داشت.

از ١٣ فرزندی که ممتاز محل به دنيا آورد، هفت تن زنده ماندند و بزرگ شدند. ممتاز محل در سال ١٦٣١ ميلادی هم که شاه جهان را در يک سفر جنگی به شهر برهان پور همراهی می کرد، باردار بود و پس از وضع حمل شديدا بيمار شد. او در حالی که در بستر مرگ خوابيده بود، به شاه جهان چهار وصيت کرد که يکی از آنها ساختن آرامگاهی بی همتا برای او بود.

سوگ سوزان وسازنده

به نوشته تاريخ نگاران، شاه جهان  در پی درگذشت محبوب ترين همراه زندگی اش خلعت شاهانه اش را به عبای سفيد عوض کرد و يک سال سوگوار بود. شاهی که قبلا برای توسعه دامنه سلطنتش خون فراوانی ريخته بود، گوشه نشين شد و برای مدتی دخترش جهان آرا به امور دولتداری پرداخت. روايت حاکی است ک موهای سياه شاه جهان طی يکی دو ماه سوگواری سفيد شد.

شاه جهان، تا از چنگ رخوت رها شد، در اجرای وصيت ممتاز محل بهترين معماران و خوشنويسان را از سراسر هند و بيرون از آن فرا خواند تا بنای يادبود محبوب ازدست رفته اش را در شهر آگرا، پايتخت امپراتوری گورکانی، بسازند.

تاريخ نگاران آن دوران، از اين بنای يادبود با نام "روضه ممتاز محل" ياد کرده اند و برخی بر اين نظراند که "تاج محل" مخفف "ممتاز محل" است. "پيتر ماندی"، جهانگرد اروپايی سده ١٧ ميلادی نيز در نوشته هايش از "تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی" نام می برد.

خود شاه جهان هم که سال ها بعد، به دست پسرش اورنگزيب شکست خورد و مدتی در زندان لعل قلعه به سر برد، پس از درگذشت کنار ممتاز محل زير گنبد تاج محل به خاک سپرده شد.

نقش ايرانيان در بنای تاج محل

نام دقيق معمار اصلی تاج محل از معماهايی است که هنوز نشکافته اند. اما در نوشته های تاريخ نگاران دربار گورکانی نام سی و هفت معمار آمده است که در طرح ريزی و ساختمان بناهای سلطنتی آن دوران سهم داشته اند.

گمان غالب بر اين است که مجتمع تاج محل بيشتر از يک معمار داشته است و به احتمال زياد گروهی از معماران در طراحی آن دست داشته اند. "اسماعيل افندی" يا "اسماعيل خان" ايرانی تبار که در دربار عثمانی کار می کرد، مکرمت خان و عبد الکريم مامور خان از شيراز و استاد احمد لاهوری، مهندس و اخترشناس ايرانی تبار متولد لاهور. بنا به يک دستنويس بازمانده از سده ١٧ ميلادی، سرمعمار تاج محل و لعل قلعه (قلعه سرخ) دهلی همين استاد احمد لاهوری بوده است.

به گفته تاريخدان آمريکايی "ميلو بيچ"، در اين مورد می توان تنها گمانه زنی کرد که معمار اصلی تاج محل چه کسی بوده، اما اين نکته روشن است که خود شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت ولابد در طراحی تاج محل نيز دستکم نقش يک رايزن را داشته است.

يک نام ديگر هم هست که در ارتباط آن با ساختمان تاج محل شکی نيست: عبدالحق شيرازی که سال ١٦٠٩ از شيراز به هند مهاجرت کرد و به خاطر استعداد فوق العاده اش در هنر خوش نويسی از سوی شاه جهان به "امانت خان" ملقب شد.

به احتمال قريب به يقين، تمام خطاطی های روی در و ديوار های تاج محل به امانت خان واگذار شده بود، چون تنها نام اوست که به شکل "امانت خان الشيرازی" زير يکی از خطاطی ها در ايوان جنوبی تاج محل حک شده است. امضای او حاکی از مقام بلند امانت خان در دربار گورکانيان نيز هست.

"گيوين هامبلی"، نويسنده کتاب "شهرهای هندوستان گورکانی"، می نويسد که ريشه های ايرانی تاج محل، نخستين و پايدار ترين برداشتی خواهد بود که يک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با ديدن اين بنای يادبود حاصل می کند. به نظر او، تاج محل يک نمونه از معماری صفوی است و در واقع، نمايانگر حد اعلای نبوغ ايرانی در هنر معماری در خاک هند است.

هامبلی با استناد به سخنان "هرمان گوتز"، کارشناس تاريخ هنر، می افزايد: "تاج محل از بهترين نمونه های معماری است که با ذوق و سليقه صفوی انجام شده است ... در تاج محل موارد معدود انحراف از ارتدکسی هنری صفوی را می توان مشاهده کرد که شامل "چتری های راجپوتِ" پيرامون گنبد و تفاوت هايی در تناسب ميان گنبد و پايه آن می شود. گلدسته ها هم که احتمالا با الهام از آرامگاه "محمود خلجی" در "ماندو" ساخته شده اند، اندکی متفاوت اند. از غرايب روزگار است که که يکی از "عجايب جهان" که کمترين ارتباط را با هنر گورکانی (مغولی) دارد، به نمونه کلاسيک و نماد تمدن گورکانی تبديل شده است."

در گزارش تصويری همين صفحه می توانيد نماهايی از بنای عشق و آرامگاه ممتاز محل و شاه جهان گورکانی را ببينيد.

در همين زمينه:

شير هندى و شکر پارسى

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب