جدیدآنلاین: جای خالی مجسمه‌های بودا در بامیان٬ مناره‌های ویران هرات و بلخ و بست و نابودی بسیاری دیگر از آثار فرهنگی افغانستان و عراق در دهه‌های گذشته و این روزها نیز ویرانی بسیاری از برجسته‌ترین دستاوردهای بشری درشهرهای سوریه نمونه‌هایی‌اند از ویرانگری آثار تمدن. در افریقا نیز جنگ در لیبی نابودی‌های بسیار به بار آورد. همچنین در سال گذشته از کشور مالی خبر رسید که تندروان بسیاری از آرامگاه‌ها بزرگان را ویران کرده‌اند و در هفته‌های اخیر آنها هنگام عقب‌نشینی از شهر تیمبوکتو٬ که یکی از عجایب جهان است٬ کتابخانه‌ها را آتش زدند و رفتند. دکتر امیربهرام عرب احمدی استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر مطالعات اسلامی در این نوشته که می‌خوانید ما را با شهر تیمبوکتو و اهمیت فرهنگی آن آشنا می‌کند.

 

"تیمبوکتو" شهری تاریخی و زیبا و یکی از مشهورترین شهرهای منطقه غرب آفریقا به‌شمار می‌رود. این شهر جایگاه خود را طی قرن‌ها همچنان حفظ کرده چنان‌که در سال ۱۹۸۸ در فهرست میراث فرهنگی جهان یونسکو به ثبت رسید و در سال ۲۰۰۶ نامزد فهرست عجایب هفت‌گانه جهان کنونی و نیز به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد.‪ ‬

تیمبوکتو در قرن دوازدهم میلادی احداث شد و در قرن سیزدهم مرکز عمده تجارت این منطقه بود به گونه‌ای که اکثر کاروان‌های تجاری که از گینه عازم شمال آفریقا بودند از تیمبوکتو عبور می‌کردند. تیمبوکتو در قرن‌های۱۴ و ۱۵ میلادی به اوج عظمت و شکوه خود دست یافت و با داشتن بیش از ۱۵۰ مدرسه و مکتب و بویژه "دانشگاه اسلامی سانکوره" به عنوان کانونی برای آموزش علوم زمان شناخته شد. تیمبوکتو در آن عهد علاوه بر محوریت دینی٬ قطب تجاری منطقه نیز به‌شمار می‌رفت و تجار و بازرگانان اغلب در مسیر سفر خود از شمال به غرب و مرکز آفریقا و بالعکس چند روز در این شهر اقامت می‌گزیدند.

تیمبوکتو در حال حاضر از نظر سبک معماری خاص به سه سبک سودانی، مغربی، و فرانسوی تقسیم می‌شود و به سبب مساجد بسیار زیبا و تاریخی سه‌گانه یعنی مسجد سید یحیی، جن گاریبر، سانکوره و کتابخانه‌های قدیمی و درب‌های چوبی کنده‌کاری شده در سرتاسر غرب آفریقا شهرت دارد.

این شهر مرکز استانی به همین نام هم می‌باشد و اقوام مختلفی از مناطق گوناگون مالی در آن حضور دارند. چهره کنونی تیمبوکتو همچنان اسلامی باقی مانده و مردم شهر به رعایت امور دینی تأکید دارند به گونه‌ای که در بسیاری از امور زندگی خود با پیشوایان دینی مشورت می‌کنند.

پس از کودتای سال ۲۰۱۲  در کشور مالی که در آن گروهی از نظامیان دون پایه دولت را سرنگون کردند٬ شهر تیمبوکتو مورد حمله شورشیان وابسته به "قبیله طوارق" مالی و هم پیمانان القاعده آنان قرار گرفت. این شورشیان که تا نیمه‌های بهمن سال ۱۳۹۱ ه.ش این شهر را تحت تصرف خود داشتند دست به ویرانی‌های بسیار زدند و آرامگاه‌های بسیاری از بزرگان را ویران کردند و آن‌گونه که گزارش شده بسیاری از کتاب‌های کتابخانه‌های این شهر از جمله نسخه‌های خطی ارزشمند کتابخانه تاریخی احمدبابا را به آتش کشیدند. 

گنجینه کتب و اسناد دست‪‌‬نویس اسلامی:‪ ‬

وجود انبوه کتب و نسخه‪‌‬های خطی و دست‌نویس قدیمی در شهر تیمبوکتو از شاخص‪‌‬ترین ویژگی‪‌‬های اسلامی این شهر به‌شمار می‪‌‬رود. در واقع می‪‌‬توان گفت حجم عظیم کتب خطی و دست‌نویس متعلق به قرن نهم تا پانزدهم میلادی، که بخشی از آنها با وجود شرایط نامساعد محیطی و گرمای فوق العاده هوا هنوز سالم مانده‪‌‬اند، از ویژگی‪‌‬های منحصر بفرد کشور مالی و شهر تیمبوکتو است.

پیشینه این کتاب‪‌‬ها به قرون میانه میلادی باز می‪‌‬گردد. و اوج نگارش این کتب مربوط به قرن‪‌‬های سیزده تا پانزده میلادی است که در آن عهد صنعت نشر کتاب، نسخه‪‌‬برداری کتاب‪‌‬های قدیمی و خرید و فروش نسخه‪‌‬های خطی منحصر به فرد در تیمبوکتو رواج داشت.  این کتاب‌ها را  در آن دوره عده‪‌‬ای خاص تولید می‌کردند که شغل آنها نسخه‪‌‬برداری از کتاب‌های وارداتی از کشورهای اسلامی خاورمیانه و شمال آفریقا بود. علاوه بر آن دانشمندان "دانشگاه سانکوره" نیز جدای از تدریس در این دانشگاه به تألیف کتب مختلف در مضامین گوناگون علوم اسلامی می‌پرداختند و آثار خطی و دست‪‌‬نویس گرانبهایی از خود بر جای نهادند. 

کتاب‌ها  و نسخه‪‌‬های خطی موجود درتیمبوکتو که تاکنون مورد شناسایی قرار گرفته‌اند بالغ بر هفتاد هزار نسخه است. با این حال متخصصان و دست‪‌‬اندرکاران معتقدند هنوز نسخه‪‌‬های خطی بسیاری وجود دارند که توسط ساکنان تیمبوکتو نگهداری می‪‌‬شوند و آنها تاکنون از عرضه آنها به مقامات دولتی خودداری کرده‌اند.

نجوم و مطالعات نجومی (قرن‪‌‬ها پیش از مطالعات نجومی گالیله و کوپرنیک)، طب اسلامی، نحوه انجام جراحی‪‌‬های کوچک و بزرگ، دامپزشکی، پیشه‪‌‬وری، جغرافیا، سفرنامه‪‌‬ها، تاریخ، قرآن، فلسفه، قراردادهای حقوقی، شرح جنگ‪‌‬های قومی، شجره‪‌‬نامه‪‌‬های خانوادگی و غیره از مضامین و موضوعات کتاب‌ها و نسخه‪‌‬های خطی جمع‪‌‬آوری شده‪‌‬اند. اکثر متن‌ها  به زبان عربی است  و برخی نیز به زبان عبری و یا زبان‪‌‬های قبایل بومی این منطقه است.

شایان ذکراست دولت مالی طی یک دهه گذشته با همکاری برخی مؤسسات غربی نظیر "بنیاد آندره ملون" در فرانسه  اقدام به تأسیس کتابخانه‪‌‬ها و مراکزی برای نگهداری و حفظ و ترمیم این میراث ارزشمند فرهنگی کشور نموده است. در این بین "انستیتو تحقیقات اسلامی احمدبابا" و "کتابخانه ماما حیدرا" که مورد حمایت مرکز مطالعات آفریقا و دانشگاه‪‌‬ هاروارد آمریکا و بنیاد ملون  قرار دارند نقش مهمی را در حفظ این میراث ارزشمند ایفا می‪‌‬کنند.

کتابخانه احمدبابا:

"معهد احمدبابا للدراسات العلیا و البحوث الاسلامیه" مشهور به کتابخانه احمدبابا یکی از مشهورترین مراکز حفظ و نگهداری کتب و نسخ‌ خطی قرون نخستین و میانه اسلامی است که به دلیل کثرت این اسناد به شهرت جهانی دست یافته است. تعداد نسخه‪‌‬های خطی کتابخانه احمد بابا در حال حاضر بیش از ۲۵هزار نسخه است که برخی از این کتب و نسخه‪‌‬های خطی متعلق به قرن دوم هجری می‪‌‬باشند.  ۹ هزار نسخه ازاسناد این کتابخانه طی چند سال گذشته در قالب ۵ مجلد بزرگ توسط مؤسسه "الفرقان التراث الاسلامی" لندن چاپ و منتشر شده است. بر اساس گزارش‌های ضد و نقیض بخش عظیمی از کتب خطی این کتابخانه توسط شورشیان طوارقی –القاعده به آتش کشیده شده است با این حال هنوز اطلاعات دقیقی در مورد میزان خسارات وارده به مجموعه نفیس کتب خطی کتابخانه احمدبابا منتشر نشده است.

کتابخانه ماما حیدرا: 

"مکتبه ماما الحیدره للمخطوطات و الوثائق" موسوم به کتابخانه ماماحیدرا از مشهورترین مراکز علمی فرهنگی شهر تیمبوکتو است و از نظر دارابودن کتب و نسخ‌ خطی پس از کتابخانه احمدبابا در ردیف دوم قرار دارد. قدمت این کتابخانه به قرن شانزدهم میلادی باز می‪‌‬گردد و از سال ۱۹۷۱ فعالیت نوین علمی خود را در زمینه گردآوری و ترمیم کتب و نسخ‌خطی آغاز کرده است. در حال حاضر بیش از نه هزار نسخه خطی در کتابخانه ماماحیدرا گردآوری شده که ۵۰۰۰ نسخه خطی آن تاکنون فهرست‌بندی و چاپ شده است. 

دانشگاه اسلامی سانکوره:

یکی از شاخص‪‌‌‬ترین جلوه‪‌‬های میراث فرهنگی کشور مالی که بخشی از هویت اسلامی دیرینه این سرزمین را در خود جای داده است دانشگاه اسلامی سانکوره است که هر چند قدمت آن به چند قرن پیش بازگشته و امروز تنها نامی از آن برجای مانده، ولی مسلمانان این کشور هنوز از آن با افتخار و غرور یاد می کنند.  نقش این مرکز آموزشی در توسعه اسلام در غرب آفریقا بسیار با اهمیت است. دانشگاه سانکوره و کتابخانه‪‌‬ آن در سال ۱۵۹۱ پس از حمله قبایلی از مراکش نابود شد. هر چند امروزه هیچ اثری از دانشگاه سانکوره بر جای نمانده است ولی یکی از مهمترین عناوین دولت مالی که معمولاً به شخصت‪‌‬های برجسته علمی و فرهنگی دیگر کشورها اعطا می‪‌‬شود دکتری افتخاری دانشگاه سانکوره است.

در گالری تصاویر این صفحه عکس‌هایی از شهر تیمبوکتو و همچنین آثار به جا مانده از کتابخانه‌های آن را می‌بینید.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب