در روزگاری که شعر در همه جای دنیا کم و بیش کالای کم خریداری است، اقبال گستردۀ خوانندگان در آمریکا از اشعار مولوی در سال های اخیر شگفتی برانگیز است.

چرا مولوی یا رومی ( نامی که در غرب اورا بدان می شناسند) باید این چنین در آمریکا چهره کند و ترجمه های کلام او مدت ها در فهرست پرفروش ترین ها ی کتاب در آمریکا قرار گیرد؟ 

برای این اقبال عام البته دلایلی چند می توان بر شمرد. می توان مثلاً گفت که در جهان " بی روح" و بشدت مادی این خوانندگان کلام مولوی حاوی پیامی بوده است که به زندگی آنان رنگ و معنایی تازه می بخشد. یا آنکه، و به بیانی خاص تر، می توان گفت که این گرایشی شناخته شده از "زمانۀ جدید [۱] است که برای رهایی از "بیگانگی" ذاتی دوران مدرن به دنبال معنویت" هایی از سرزمین ها و گذشته هایی دور می گردد؛ وپس،  اقبال از شعر مولوی را نیزباید از مصادیق همین جستجو دانست.

این نکته نیز گفتنی است که در آمریکا پیش از چهره کردن اشعار مولوی و هم زمان با آن و هم اکنون نیز بازار معنویت فروشان حقه باز در کسوت انواع "مراد" ها  و فرقه سازان روحانی گرم و پر رونق بوده است. اما این اشتباه است اگر سخن مولوی را نیز از زمره کالاهای نازل بازارمکارۀ زمانۀ جدید به شمار آوریم . چرا که این سخن حدیث دیروز و امروز نیست و قرن ها بر آن گذشته و لطف و زیبایی و عمق آن نیازی به جلوه فروشی در این گونه عرصه ها ی زود گذر نداشته است.

حتی در خود غرب و در میان انگلیسی زبانان نیز  تا پیش از این اقبال و محبوبیت مولوی سخنور و صوفی ای شناخته شده بود.اما این شناسایی محدود به اصحاب مدرسه و دانشگاه  و اتاق های شرق شناسی می شد.  

می توان گفت که مولوی را نخستین بار در اواخر سدۀ نوزدهم شرق شناسان بریتانیایی به خوانندگان انگلیسی زبان معرفی کردند. از میان آنان و به ترتیب زمانی می توان به جیمز دبلیو ردهاوس [۲] اشاره کرد که در سال ١٨٨١ برگردان موزونی از دفتر اول مثنوی را منتشر کرد.

یا ترجمۀ ای. اچ. وینفیلد [۳] رادرسال ١٨٩٨می توان نام برد که گزیده ای از شش دفتر مثنوی بود و در مجموع ٣٥٠٠ بیت را دربر می گرفت. یا بعد ها به ترجمه و شرح سی.ای. ویلسون [۴] بر می خوریم که ترجمه ای لفظ به لفظ بود و مترجم با افزودن شرحی که از منابع فارسی، عربی و ترکی فراهم کرده بود، خوانندگان انگلیسی زبان را در فهم کلام مولوی یاری می داد.

اما ترجمۀ کامل و پرداختۀ مثنوی در اوایل سدۀ بیستم و به دست شرقشناس انگلیسی ر.ا.نیکلسن [۵] صورت گرفت که متن ویراسته ای از مثنوی به فارسی نیز از کارهای با ارزش اوست. پس از نیکلسن ودر ادامۀ کار او می توان از  ترجمه های محقق دیگر انگلیسی  ا. ج. آربری [۶] نام برد که غزلیات شمس به انگلیسی از کارهای به یادماندنی اوست. 

اما زبان ثقیل و مضامین غریب مولوی در این ترجمه ها مانع از آن شده بود که کلام و شعر او از دایرۀ تنگ خواص بگذرد و به گسترۀ خوانندگان عام راه پیدا کند. 

سخن مولوی  پیش از هر چیز و بیش از هر چیز دیگر یک شعر است و اقبال گستردۀ خوانندۀ غربی از این شعر را باید در درجه اول  شگفت یک ترجمه دانست. در واقع این اقبال گسترده در  آمریکا و با انتشار کتابی به نام زبدۀ اشعار رومی [۷] در سال ١٩٩٥ آغاز شد.

این کتاب گزیده ای از اشعار مولوی بود که کلمن بارکز  [۸]  به انگلیسی ترجمه کرده بود.جالب است که بدانیم بارکز تا آن زمان فارسی نمی دانست و خود او در مؤخره ای بر این کتاب دربارۀ انتخابش می گوید اینکه چرا و چگونه یک مترجم به صرافت ترجمۀ یک شاعر و نه شاعری دیگر می افتد "چیزی راز آمیز است.

او که دانش آموختۀ رشتۀ ادبیات از دانشگاه برکلی بود و در جریان کار دلسپردۀ مولوی شد،  به توصیۀ رابرت بلای شاعر نامدار آمریکایی دست به این کار زده بود. 

بارکز نقل می کند  که در دیداری  بلای به او یک نسخۀ از غزلیات شمس ترجمۀ آربری را می دهد  و می گوید: "این شعر ها را از قفس این ترجمه آزاد کن!.." لمن بارکز با خواندن آن ترجمه و چند ترجمۀ دیگر موجود در زبان انگلیسی از آثار مولوی به یک برگردان آزاد اما خلاق دست می زند که حاصل آن کتاب زبدۀ اشعار رومی است.

در بر گردان کلام مولوی او و دوست و همکارش جان موین [۹]  کوشیده بودند که این کلام شعری را بی آنکه بخواهند به موسیقی قوی آن در زبان اصلی وفادار بمانند ، به سنت شعر آزاد آمریکا به زبان انگلیسی برگردانند. حاصل کار موفق بوده است و کلام مولوی در این قالب تازه خوش می نشیند. بارکز در مؤخرۀ کتاب یادآور می شود که " این شعرها برگردان های آزادند، اما من امیدوارم که به گوهر کلام رومی وفادار باشند." ص٢٩٢   

اما  آیا رومی در این کتاب همان مولوی آشنا برای ما فارسی زبانان  است؟ در پاسخ می توانیم بگوییم که هم هست و هم نیست. منتتقدان می گویند این درست است که بارکز مولوی را در زبان انگلیسی از قفس تنگ محافل ایرانشناسی و شرقشناسی آزاد کرد، اما با این کار او را گرفتار قفس دیگری کرد که همانا سلیقه و تفسیر شخصی خود بارکز است.

در تأیید این سخن می گویند که مثلا آن دسته از دیدگاه های مرد سالارانه و حتی گاه زن ستیزانه و یا یهود ستیزانۀ مولوی در برگردان او برای پسند خوانندگان عصر جدید جرح و تعدیل شده است. از نظر این خرده گیران حتی "عشق" این بنیادی ترین مفهوم در کلام مولانا در ترجمۀ بارکز به صورت مفهومی مجعول در آمده است که به جای حالتی روحانی و قدسی  بیشتر حالتی جسمانی وزمینی را افاده می کند. 

کوتاه سخن این که، از نظر این منتقدان بارکز مولوی را اززمینه تاریخی اش بیرون کشیده و در نتیجه مو لوی  در تفسیر او یا به روایت او نه یک صوفی مسلمان است و نه شاعری متعلق به یک حوزۀ فرهنگی و زبانی خاص. این رومی  نه آن مولوی است که ما فارسی زبانان می شناسیم. او صدایی است که از بی زمانی و بی مکانیتی که مخلوق ذهن و زبان خود بارکز است ناگهان در صحنۀ گرایش های زمانۀ جدید  ظاهر شده است.

اما تا آنجا که به ترجمۀ شعر مربوط می شود این انتقادات  از اهمیت کار بارکز کم نمی کند.  چراکه، می دانیم و این یک قاعده است که به لحاظ نظری شعر ترجمه ناپذیر است. و مهمتر آن که، هر ترجمه ای، و به ویژه ترجمۀ شعر، لاجرم یک تفسیراست.

می توان با منتقدان بارکز هم صدا شد و ترجمۀ او را یک تفسیر به رای دانست. اما پیش ازخرده گیری بر این تفسیر باید بتوانیم ثابت کنیم که در موطن زبانی مولوی و فرهنگ ایرانی اسلامیِ آن همواره یک تفسیر کامل  و واحد از سخن او وجود داشته است. در حالی که می دانیم چنین نیست. 

مثنوی  کلامی است که هم آن را ترجمان قرآن  به فارسی دانسته اند وهم عین ضلالت قلمداد کرده اند! کلمن   بارکزشعر مولوی را از قفس یا به تعبیر خود مولوی از " حجاب " ترجمۀ نیکلسن رهانید. اما این شعر حتی در زبان اصلی ( فارسی) هم به گفتۀ سراینده اش در حجاب زبانیت خود گرفتار بوده است. پس در این حجاب های تو در تو هیچ ترجمه ای رسانندۀ گوهرۀ کلام گوینده ای همچون مولوی نمی تواند باشد . بارکز و خیل خوانندگان ترجمه های او هم همچون دیگر مترجمان وحتی شارحان و مفسران سخن مولوی و خوانندگان هم زبان مولوی  تنها از "ظن" خود یار او شده اند.

  [۱] New Age
 James W. Redhouse [۲] 
 E.H. Whinfield [۳] 
C.E. Wilson [۴] 
R. A. Nicholson [۵] 
 A. J. Arberry [۶] 
The Essential Rumi [۷] 
Coleman Barks [۸] 
John Moyne[۹]1


در همين زمينه:

سـُرایش به‌عنوان شیوۀ زندگی از محمد قائد

در کنار ترجمه شاعرانه و ساده اشعارمولوی به زبان های غربی که به شناساندن مولوی به جوانان انجامیده، بسیاری از هنرمندان غربی مثل دمی مور و مادونا و دیگران نیز با خواندن اشعار مولوی بر محبوبیت او در میان جوانان افزوده اند. برخی از این کار ها را در پیوندهای زیر می توانید ببینید:

آهنگ تمنای ديپاک چوپرا و دمی مور با ابياتی از مولانا
هديه عشق؛ موسيقی غربی با الهام از اشعار مولانا در اجرای هنرمندان مختلف
نماهنگ مادونا و ديپاک چوپرا با شعر مولانا

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب