هزارتوی قومی قفقاز
داریوش رجبیان

حوادث روزگار نمایندگان گروه های زبانی مختلف را به سمت قفقاز رانده است، به گونه ای که اکنون در این منطقه نسبتا کوچک کوهستانی گویندگان ده ها زبان قفقازی، اروپایی، ایرانی، آلتایی و اسلاوی کنار هم به سر می برند.

کوهسار و وادی هایی که حدود ۱۲۰۰ کیلومتر مسافت میان دریاهای سیاه و خزر را فرا گرفته اند، طی سده ها به اقلیت های قومی گوناگون پناه داده اند و ویژگی زبانی و گویشی آنها را حفظ کرده اند. این تنوع قومی و زبانی که منشاء اصلی غنای فرهنگی این خطه باستانی است، بارها در طول تاریخ، سرچشمه درگیری ها و نزاع ها نیز بوده است و اکنون هم این اختلافات گاه بروز می کند.

جالب این جاست که چنین فشردگی و درهم تنیدگی قومیت ها و زبان های گوناگون در منطقه های مشرف به قفقاز، یعنی در اروپا و خاور میانه مشاهده نمی شود. با این که اروپا و خاور میانه، از نگاه مساحت و جمعیت، بسیار گسترده تر و بیشتر از قفقازاند، از لحاظ زبانی و قومی از تلون و گوناگونی کمتری برخوردار هستند. اگر بخواهیم فهرستی از زبان های عمده رایج در قفقاز بدهیم، تقریبا به شکل زیر خواهد بود:

ارمنی، آذری، گرجی، آبخازی، آدیگیئی، چرکسی، کاباردینی، آواری، آگولی، دارگینی، لکی، لزگی، فوتولی، تباسرانی، تزاخوری، چچنی، اینگوشی، یونانی، کردی، اوستی (ایرونی)، تالشی، روسی، بالکاری، قراچایی، کومیکی، نوگایی، ترکمنی و قالمیقی.

نقشه ای که در این صفحه هست، گروه بندی این زبان ها و موقعیت جغرافیایی گویندگان آنها را نشان می دهد. هر کدام از این زبان ها در ناحیه های مختلف گویش خاص خود را دارند.

ایرانی تباران قفقاز

در اين نقشه نام زبان تاتی را نمی بینیم که همچنان در جمهوری خودمختار داغستان روسیه و جمهوری آذربایجان رایج است و از گویش های بازمانده از زبان پهلوی (پارسی میانه) به شمار می آید و طبعا، با پارسی نوین پیوند تنگاتنگ دارد.

زبان تالشی هم که یکی دیگر از زبان های ایرانی باستانی است و در ایران هم گویندگانی دارد، در قفقاز رایج است. بنا به داده های تاریخی، ریشه قوم و زبان تالشی به مردمان ماد برمی گردد.

زبان اوستی که به زبان خود اوستی ها "ایرونی" یا "ایرون اوزاگ" خوانده می شود، همان گونه که از نامش پیداست، یک زبان ایرانی است، متعلق به شاخه شرقی این خانواده زبان ها. گویندگان این زبان باستانی که بخشی از سرزمین شان طی چند هفته اخیر در سرخط خبرها بود، حدود ۷۰۰ هزار تن را تشکیل می دهند و رسما میان روسیه و گرجستان بخش شده اند.

ایرستان کجاست و ایرونی ها کیستند؟

به گفته دکتر تورج اتابکی، کارشناس مسایل آسیای میانه و قفقاز، اوستی ها هزاران سال پیش از آسیای میانه به قفقاز کوچ کرده اند، اما فرهنگشان به تمام با فرهنگ مردم بومی قفقاز درآمیخته است.

در دانش نامه های فارسی نام این قوم به شکل های "آسی" و "آلانی" نیز آمده است. دایرة المعارف فارسی مصاحب در باره زبان این قوم می نویسد: "آسی یا آلانی یا اوستی (Oseti) از زبان های ایرانی شرقی، از ریشه هند و اروپایی که در قسمتی از نواحی کوهستانی قفقاز مرکزی رایج است، و دارای دو لهجه مهم ایرون (iron) و دیگورون (digoron) است. صرف اسامی در حالات مختلف هنوز در این زبان معمول است و از زبان های معدود ایرانی رایج است که زبان فارسی در آن کمتر تاثیر کرده است."

تنها یک زبان شناس مى تواند پیوند ریشه ای واژه های آسی با پارسی را ردیابی کند. در فایل شنیداری دوم این صفحه پاره ای از یک برنامه رادیوی جمهوری اوستیای شمالی را می توان شنید و متوجه شد که تا چه اندازه زبان ایرونی از دیگر زبان های ایرانی ای که می شناسیم، متفاوت است. اما نگاهی دقیق تر به برخی از واژه های این زبان راهگشای شناخت نزدیکی میان زبان های ماست.

مقایسه پارسی و ایرونی

برای نمونه، در گویش "دیگرونی" به پسر "بیتسئو" یا "بیچئو" (bitseu; bicheu) می گویند که بی ارتباط با واژه فارسی "بچه" نیست. و همین طور در گویش "ایرانی" به فعل دستوری "نکن" "مکه" (ma ke) یا "مکن"  (ma ken) می گویند. چند واژه دیگر و معادل پارسی آنها:

خوئیتزائو (Xuitzau) – خدا(ی)
سوشتن (saushtan) – سوگند
خون (xun) – خوان
امردی (amardy) – (او) مرد
خرش (xorsh) – خوش
دار (dar) – بدار
سائو (sau) – سیاه
و دو جمله به زبان ایرونی:

آی تا مه خو او [Ay ta mæ xo u] – این هم خواهر من است.

نه، اوی استودنت نه او  [Næ, uyi student næ u] – نه، او دانشجو نیست.

دانشنامه بریتانیکا "ایرونی" و "دیگرونی" را دو گویش اصلی زبانی آسی توصیف کرده است که اولی در خاور و دومی در باختر سرزمین ایرستان رایج است. از میان این دو گویش "دیگرونی" قدیمی تر محسوب می شود.

در فایل شنیداری نخست این صفحه دکتر تورج اتابکی پیشینه مردمان قفقاز، به ویژه آسی ها را مرور می کند.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب