اپرا و باله در تاجیکستان ِ دهۀ ۱۹۳۰ میلادی از انواع هنرهای ناشناخته بود. اما در پایان همان دهه و دقیقاً در سال ۱۹۳۹ بود که اپرا و باله سوار بر موج فراگیر انقلاب فرهنگی شوروی به تاجیکستان هم رسید و نخستین تمرین‌های رقصنده‌های باله در شهر دوشنبه انجام گرفت. در روز یکم مه همان سال نخستین نمایشنامۀ باله با نام "دو گل" با تهیۀ کاسیان گالیزوفسکی Kasyan Goleyzovsky، هنرمند زادۀ مسکو، در تاجیکستان اجرا شد و این آعازی بود برای هنر باله در این پاره از آسیای میانه.

اپرا و باله جدا از این که از مظاهر فرهنگ نوین تاجیکستان به شمار می‌آمد، ابزاری برای گسترش سیاست‌های فرهنگی دولت نوپای شوروی هم بود. از این رو فرهنگ‌گستران در مسکو به ترویج باله در سرزمین‌های باله‌ندیدۀ آسیایی‌شان توجه بسیار قایل بودند و زمینه را برای پرورش ستاره‌های بومی اپرا و باله فراهم کردند. آلکساندر پروتسنکو Aleksandr Protsenko، استاد رقص باله، از روسیه به تاجیکستان اعزام شد و پس از مدتی عنوان افتخاری "هنرمند ممتاز تاجیکستان" به او تعلق گرفت. دریافت این عنوان در دوران شوروی کار ساده‌ای نبود، اما پروتسنکو که همۀ نمایشنامه‌های آغاز فعالیت تئاتر اپرا و بالۀ شهر دوشنبه را تهیه کرده بود، به‌ناگزیر سزاوار این عنوان بود.

نخستین نمایشنامه‌های تئاتر اپرا و بالۀ صدرالدین عینی در شهر دوشنبه، پایتخت نوپای تاجیکستان، ساده بود، به مانند "اسبک گوژپشت" و "زیبای خفته". و چون هنرپیشگان جوان تاجیک از این امتحان کامیاب به در آمدند، "پروتسنکو" به نمایشمامه‌های کلاسیک‌تر روی آورد. در نمایشنامه‌های پروتسنکو غالباً هنرپیشه‌های تاجیک بازی می‌کردند. عزیره عظیموا، فاطمه صابروا و لطفی زاهدوا از جملۀ سرآمدان رقص باله در تاجیکستان بودند. جالب این‌جاست که ورود مردهای تاجیک به صحنۀ باله دیرتر اتفاق افتاد و در آغاز خود آلکساندر پروتسنکو بود که نقش مردها را اجرا می‌کرد. سپس "غفار وَلـَمـَت‌زاده" راه مردان تاجیک به صحنۀ باله را گشود.

در آغاز دهۀ ۱۹۶۰ بالۀ تاجیک به جزء برجستۀ هنر باله در سراسر اتحاد شوروی تبدیل شد. با پیوستن هنرآموختگان آکادمی بالۀ "واگانوا"ی سن پترزبورگ به جمع هنرمندان تئاتر اپرا و بالۀ شهر دوشنبه، هنر باله در تاجیکستان به‌کلی خودی شد و خون تاجیکی در شریان باله دویدن گرفت.

درخشان‌ترین ستارۀ این موج "ملکه صابروا" بود که در سن هجده‌سالگی وارد صحنۀ بزرگ باله شد و نام‌آور شد. اکنون تنها مدرسۀ موسیقی شبانه‌روزی شهر دوشنبه نام او را دارد و ساختمانی در دوشنبه که محل اقامت او بوده، لوحۀ افتخاری را بر پیش‌طاق خود حفظ کرده‌است. ملکه صابروا نه تنها در تاجیکستان مایۀ حیرت بینندگان بود، بلکه در روسیه نیز تحسین استادان رقص باله را برانگیخت و دارندۀ مدال طلای نخستین مسابقۀ بین‌المللی باله در شهر مسکو شد و دیگر تنها به تاجیکستان تعلق نداشت، بلکه مایۀ افتخار هنر بالۀ سراسر شوروی بود.

نخستین آفریدۀ ملکه صابروا نقش ژیزِل در نمایشنامۀ "ژیزِل" آدولف آدم Adolphe Adam بود که سال ۱۹۶۸ روی صحنۀ تئاتر اپرا و بالۀ عینی رفت. نقش "آلبرت"، محبوب ژیزل را مظفر برهانف بازی می‌کرد. این بازی برای ملکه و مظفر سرنوشت‌ساز شد و در پی آن هر دو با هم ازدواج کردند. مظفر برهانف نیز همراه با ملکه صابروا در آکادمی بالۀ سن پترزبورگ درس خوانده بود. ملکه صابروا تا پایان عمر کوتاهش در کنار مظفر برهانف ماند. اما تا سال ۱۹۸۲، تا سن ۳۹ سالگی‌اش که سرطان او را از میان ربود، ملکه صابروا، ملکۀ صحنۀ بالۀ تاجیکستان بود و هیچ نمایشنامه‌ای بدون حضور خیره‌کنندۀ او برگزار نمی‌شد. اجرای ملکه به اندازه‌ای جذاب و دیدنی بود که نمایشمامه‌های او در روسیه و دیگر جمهوری‌های شوروی هم بی‌وقفه روی صحنه می‌رفت.

با مرگ ملکه صابروا در روز ۲۷ فوریۀ ۱۹۸۲ بسیاری پنداشتند که هنر باله در تاجیکستان به خوابی گران خواهد رفت. اما در پی او هم ستاره‌های دیگری پرورده شدند، از جمله "فرخ روزی‌متف"، زادۀ شهر دوشنبه، که اکنون مقیم روسیه است و تا کنون در صحنه‌های بالۀ جهانی می‌‌درخشد.

پس از دوران کهولت یا خمودگی مزمنی که به جان بالۀ تاجیکستان افتاده بود و در پی گسستی که فروپاشی اتحاد شوروی به بار آورد، در پاییز سال گذشته جنبشی تازه تئاتر عینی را در کانون توجه هنرمندان قرار داد. همان نمایشنامۀ "ژیزل" که زمانی ملکه صابروا را روی صحنه می‌آورد، این بار در هیئت و نمایی تازه به اپرا و بالۀ تاجیک جان تازه بخشید. در گزارش مصور نخست این صفحه با مروری بر تاریخ بالۀ تاجیکستان به امروز تئاتر اپرا و بالۀ عینی هم نظری می‌اندازیم. در گزارش مصور دوم که زیورشاه محمدف تهیه کرده‌است، به یکی از تمرین‌های هنرپیشگان تئاتر اپرا و بالۀ شهر دوشنبه سر می‌زنیم.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب