سهراب ضیا

فرهنگ لغات، در واقع، به مثابه کلیدی است برای گشودن قفل زبان. فرهنگ نگاری در زبان مشترک ما، مردمان ایران و تاجیکستان و افغانستان، سابقه دیرینه دارد. از سده یازدهم میلادی تا آغاز سده بیست به زبان فارسی فرهنگ های بسیاری تهیه و تدوین شد.

لغت فرس اسدی طوسی، برهان قاطع محمدحسین خلف تبریزی، غیاث اللغات محمد غیاث الدین و چراغ هدایت علیخان آرزو از بهترین نمونه های فرهنگ فارسی به شمار می آیند. آن گونه که در لغتنامه دهخدا آمده، شمار فرهنگ های فارسی تا به بیش از ۲۵۰ عنوان کتاب می رسد.

در سال گذشته در ایران نیز فرهنگ هایی چاپ شد که فرهنگ نفیسی علی اکبر نفیسی، لغتنامه علی اکبر دهخدا، فرهنگ عمید حسن عمید، فرهنگ فارسی محمد معین از جمله آنهاست. طی سال های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۳ در انتشارات سخن ایران "فرهنگ بزرگ سخن" در هشت جلد چاپ شد.

انقلاب اکتبر سال ۱۹۱۷ میلادی و تاسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان در هیئت اتحاد شوروی موانعی در راه دستیابی مردم تاجیک به میراث مشترک پارسی ایجاد کرد. زیرا در سال ۱۹۲۹ میلادی در این کشور حروف لاتینی جایگزین الفبای فارسی شد و بعدها در سال ۱۹۴۰ تاجیکان وادار شدند الفبای لاتینی را به سیریلیک تبدیل کنند. این تصمیم مقامات وقت حزب کمونیست شوروی در کنار پیامدهای نامطلوب دیگر خود ضرورت تهیه فرهنگ ها و لغتنامه ها به خط سیریلیک را برجسته کرد.

از سوی دیگر، سیاست "ساده سازی زبان" که مقامات وقت حزب کمونیست در تاجیکستان راه اندازی کرده بودند و به معنای وارد کردن واژگان و ساختارهای محلی زبان به زبان رسمی بود، باعث دورافتادگی مردم تاجیک از اصالت زبانی شان شد و کاربرد واژه های ناب پارسی را در حد مراکز علمی و پژوهشی در این کشور محدود ساخت.

برای پیوند با میراث گرانبهای نوشتاری و گفتاری هزارساله خود تاجیکان به فرهنگ های لغت نیاز داشتند که درک واژه ها را برای آنها آسان می کرد، اما این فرهنگ ها در آغاز به خط سیریلیک وجود نداشت.

نخستین تلاش ها برای تهیه فرهنگ تفسیری "زبان تاجیکی" در دهه ۱۹۳۰ میلادی از سوی صدرالدین عینی، سردفتر ادبیات معاصر تاجیک آغاز شد. اما نسخه نخست این فرهنگ که سال ۱۹۳۸ به انتشارات دولتی تاجیکستان فرستاده شده بود، از بین رفت. نسخه دوم این فرهنگ را به حروف لاتینی سال ۱۹۴۴ عبدالسلام دهاتی و یوسف کلانترف، زبان شناسان تاجیک، پیدا کردند.

این کتاب با تکمیل و افزودنی های رحیم هاشم و حفیظ رئوفف، دو دانشور زبان شناس دیگر، در سال ۱۹۷۶ میلادی به چاپ رسید. این فرهنگ "لغت نیم تفصیلی تاجیکی برای زبان ادبی تاجیک" نام داشت و تعریف یازده هزار واژه را در بر می گرفت.

اما مهم ترین رویداد در زمینه فرهنگ نگاری تاجیکستان در پایان دهه ۱۹۶۰ میلادی به وقوع پیوست. سال ۱۹۶۹ "فرهنگ زبان تاجیکی" در دو جلد زیر نظر دانشورانی چون محمدجان شکوری، ولادیمیر کاپرانف، رحیم هاشم و ناصرجان معصومی در مسکو چاپ شد.

این فرهنگ ۴۶ هزار واژه فارسی رایج در سده های ده تا بیستم میلادی را در بر می گیرد که محصول حدود ده سال زحمت واژه شناسان و پژوهشگران زبان و ادب در تاجیکستان بوده است.

مرتبان فرهنگ برای هر یک واژه به عنوان نمونه بیت ها و سخنان منثوری را از آثار ادبیات کلاسیک فارسی آورده اند که به گفته بسیاری از محققان، ارزش این فرهنگ را دوچندان کرده است.

"فرهنگ زبان تاجیکی" در سال ۲۰۰۶ از خط سیریلیک به خط فارسی برگردان شد و با برخی توضیحات محسن شجاعی، دانشور ایرانی، در موسسه فرهنگ معاصر ایران در دو جلد منتشر شد.

با فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال تاجیکستان در سال ۱۹۹۱ پیوند های فرهنگی و هنری و ادبی این کشور و ایران و افغانستان رو به گسترش نهاد. واژه های نوی از فارسی ایران و افغانستان وارد واژگان زبان فارسی آسیای میانه شد. همچنین برخی واژه ها از زبان فارسی آسیای میانه به فارسی ایران و افغانستان راه یافت و نیاز به تفسیر و توضیح این واژه ها برای کاربران آن در این کشورها پدید آمد.

اخیرا پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی تاجیکستان فرهنگ تفسیری جدید زبان تاجیکی را در دو جلد چاپ کرد. این فرهنگ شامل بیش از هشتاد هزار واژه و اصطلاح فارسی است. این واژه ها به هر دو خط سیریلیک و فارسی نوشته شده و تعریفشان به خط سیریلیک آمده است.

در تهیه آن از "فرهنگ زبان حاضره تاجیکی" که محققان تاجیک در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ تدوین کرده بودند اما منتشر نشده بود، به عنوان ماخذ اصلی استفاده شده است. به این دلیل در میان اسامی مرتبان این فرهنگ نام رحیم هاشم و حفیظ رئوف زاده، فرهنگ نگاران فقید تاجیک را هم می بینیم.

این فرهنگ ضمیمه مفتاح واژه های عربی را هم دارد. این کتاب در پنج هزار نسخه منتشر شده، اما اکنون پیدا کردن آن در کتاب فروشی های تاجیکستان بسیار مشکل است. گفته می شود، در این کتاب غلط های املایی ای موجود است که باعث توقف بازچاپ آن در انتشارات سخن گستر شهر مشهد ایران شده است.

به نظر می رسد که چاپ نخست کتاب با شتاب انجام گرفته و غلط های املایی گواه این مطلب است. در تصحیح نامه پایان جلد نخست ۳۷ مورد نوشت نادرست واژه ها به خط سیریلیک و ۱۱۰ مورد اشتباه در نوشت فارسی واژه ها را نشان می دهد.

در مطلب شنیداری نخست این صفحه پروفسور سیف الدین نظرزاده، رئیس پژوهشگاه رودکی و یکی از گردآورندگان فرهنگ چگونگی تدوین آن را توضیح می دهد.

و در مطلب شنیداری دوم آکادمیسین محمدجان شکوری، عضو پیوسته زبان و ادب فارسی ایران و از چهره های برجسته فرهنگ تاجیک از حسن و قبح فرهنگ های زبان فارسی تاجیکی می گوید.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب