عينى و نيما
رستم وهاب*

اين روزها تاجيكستان صد و سى امين سالگرد تولد صدرالدين عينى را جشن مى گيرد. عينى چه در شعر و چه در داستان نويسى معاصر تاجيک پايه گذار شناخته مى شود. اقدام هاى ادبى او در آغاز سده ٢٠ ميلادى خط سير آينده ادبيات تاجیک را طراحى و تعيين كرد. در همه بخش هاى ادبيات معاصر تاجيک آثارى از عينى را مى توان مشاهده كرد.

صدرالدين عينى سال ١٨٧٨ در روستاى ساكتره در حوالى  شهر بخارا به دنيا آمد. او نخست در مكتب كهنه روستاى خود تحصيل كرد كه بعدا موضوع داستان مكتب كهنه عينى شد.

سپس به بخارا رفت و در مدارس سطوح بالاتر تحصيلش را ادامه داد. عينى در آغاز بيشتر شعر مى نوشت و از تازه پردازان شعر پارسى محسوب مى شود. اما رفته رفته او بيشتر به داستان نويسى رو آورد و نخستين داستان هاى كوتاه و بلند معاصر فارسى در آسياى ميانه را نوشت.

آدينه، جلادان بخارا، مرگ سودخور، يتيم، داخونده و غلامان از داستان هاى معروف عينى اند. نمونه ادبيات تاجيک عينى كه تذكره آثارى از شعراى كلاسیک پارسى بود، در تعيين هويت تاجيكان در اتحاد شوروى نقش مهمى داشت. 'يادداشت ها' كتاب خاطرات صدرالدين عينى، از آخرين آفريده هاى او بود كه سال ١٣٦٢ خورشيدى با كوشش سعيدى سيرجانى به خط پارسى در ايران منتشر شد.

آغاز قالب شكنى ها

در ادبيات شناسى تاجيک، ابتداى نوآورى در وزن عروض با شعر "مارش حريت" (سرود آزادى) استاد صدرالدين عينى تعيين شده است. در حقيقت، در نظم تاجيک اين اثر اولين نمونه كامل و موفق شعرى است كه با سنت هاى قديمى و قانونى عروض مطابق نيست، اما در عين حال امكانات بزرگ و نامحدود عروض را برملا مى كند.

سوالى به ميان مى آيد كه آيا پيش از اين اثر كامل و استادانه در هيچ مورد ديگر كوشش استاد عينى براى بيرون رفتن از قالب هاى سنتى عروض مشاهده شده است؟ در پاسخ به اين پرسش بايد گفت كه در كليات استاد عينى شعرى با تاريخ ١٩٠٧ ميلادى وجود دارد كه از نظر ساختار به آنچه ديرتر "شعر نو" ناميده شد، شباهت دارد:

سبحان الله!
امروز به ما حادثه صعب رسيد
از گردش چرخ فلک دولابى
پرسند ز سال
آه بى پايان كش
برگو بد حال...

همچنين در همين جلد (هشتم) كليات استاد عينى با ذكر تاريخ "١٩ مه سال ١٩٢٨" يک پاره شعر موجود است كه در قالب قطعه سروده شده، ولى با افزوده شدن يك عبارت جداگانه در آغاز آن با قطعه معمولى تفاوت دارد:

اى وطن!
غير از خرابى تو دگر نيست كارشان
آنها كه ادعاى ولاى تو مى كنند
گر خدمتى كنند به نام تو فى المثل
از بهر نام خود، نه براى تو مى كنند
آنان كه از حريم تو مهجور مانده اند
چون عينى غريب دعاى تو مى كنند

اگرچه در اين شعر عامل تفاوت به سنت در يک عبارت خلاصه مى شود، ولى اين فرق ناچيز نيست. با وجود اين عبارت شدت فوق العاده احساس و ژرفاى درد و حسرت وطن پرست بزرگ به صراحت محسوس مى گردد.

اين عبارت مثل آه سوزناک بى اختيارى است پيش از بيان درد و حسرت كه خيلى طبيعى و واقعى است. به همين اعتبار مى توان گفت كه شدت وضع روحى، صميميت بزرگ، واقع بينى و دقت احساسات شاعر را ناخودآگاه سر اقدامى آورده است كه خيلى ديرتر به سنت هاى شعرى پيوست و از جهت نظرى به شناسايى رسيد.

مارش حريت و افسانه

چنان كه ذكر شد، نخستين نمونه باموفقيت شعر نو "مارش حريت" استاد صدرالدين عينى بود كه آن هم در زمينه وزن عروض با آميزش دادن اركان بحر رمل با بحر متدارک نوشته شده است.

در نتيجه اين آميزش وزنى ايجاد شده است كه در نظم بيش از هزارساله فارس و تاجيک سابقه و نام و نشان نداشته است. به گفته خود استاد عينى، وزن اين شعر زير تاثير آهنگ مارسيز، سرود انقلابيون فرانسه، به وجود آمد و هدف از آن تامين آهنگ انقلابى بوده است.

پژوهشگر ايرانى على اصغر باوندى شهريارى در رساله دكتراى خود تحت عنوان "سير تحول شعر در تاجيكستان" (سال ٢٠٠٢) به اعتبار قطعه هاى فوق الذكر استاد عينى را نخستين سراينده شعر نو در ادبيات فارسى عنوان كرده است.

اما محقق ديگر ايرانى، شاعرمعروف شمس لنگرودى، در پژوهش جامع خود تحت عنوان "تاريخ تحليلى شعر نو"  ابو القاسم لاهوتى را نخستين كسى مى داند كه در سال ١٩٠٠ شعر نو سروده است.

موضوع سهم استاد عينى در تحول عروض و شعر نو تاجيک بى شک قابل تحقيقاتى جداگانه و مفصل است، ولى در اين جا نمى توان از يك نكته جالب و مهم صرف نظر كرد.

منظور اين است كه منظومه "افسانه" نيما يوشيج كه در ايران او را "پدر شعر نو" ناميده و زمان سروده شدن آن را "مبدا تاريخ شعر نو در ايران" قرار داده اند، در همان وزن بى سابقه "مارش حريت" است كه پنج سال پيش از آن يعنى در سال ١٣٠١ هجرى خورشيدى (١٩٢٣ ميلادى) توسط استاد عينىسروده شده بود.

مى سزد كه براى اثبات گفته هاى فوق دو پاره از اين شعر ها مقايسه شود.

از مارش حريت:
اى ستمديدگان، اى اسيران!
وقت آزادى ما رسيد
مژدگانى دهيد، اى فقيران!
در جهان صبح شادى دميد...

هر ستمگار دون خرم و شاد
سالها جام عشرت چشيد
در شب تيره جور و بيداد
هر ستمديده محنت كشيد...

(فاعلن / فاعلن/ فاعلاتن     فاعلن / فاعلن/ فاعلن
فاعلن / فاعلن / فاعلاتن      فاعلن / فاعلن / فاعلن) 

از افسانه:
در شب تيره ديوانه اى كو
دل به رنگى گريزان سپرده
در دره ى سرد و خلوت نشسته
همچو ساقه گياهى فسرده
 مى كند داستانى غم آور.

(فاعلن / فاعلن / فاعلاتن    فاعلن / فاعلن / فاعلاتن
فاعلن / فاعلن / فاعلاتن    فاعلن / فاعلن / فاعلاتن
فاعلن / فاعلن / فاعلاتن)

آن گونه كه مى بينيم، از نگاه فنى نوآورى استاد عينى در وزن "مارش حريت" نسبت به نوآورى نيما يوشيج برجسته تر است؛ به اين دليل كه اگر نيما يوشيج با وجود استفاده از وزن نو، برابرى شمارهجا هاى اركان عروض را در ابيات شعرش رعايت كرده است و به اين وسيله انطباق شعر خود با يكى از ويژگى هاى سنتى عروض را كه همين برابرى هجاهاى اركان مى باشد، حفظ كرده است؛ استاد عينى در اين مورد نيز دست به نوآورى زده و در اركان اخير مصراع هاى دوم و چهارم هر بند نسبت به مصراع قبلى يك هجاى دراز را حذف كرده است. از سوى ديگر مى توان حدس زد كه نيما يوشيج از شعر مارش حريت آگاه بوده است.

معلوم است كه مطبوعات انقلابى بخارا به حروف فارسى منتشر مى شد و به ايران نيز مى رسيد. به خصوص وجود عبارت مشترک "در شب تيره" در صدر يكى از بيت هاى مارش حريت و در آغاز منظومه افسانه اين احتمال را تقويت مى كند.

ولى صرف نظر از اين تشابه ها تفاوت اصولى در آن خلاصه مى شود كه منظور استاد عينى پيش از هر چيز ديگر تامين آهنگ انقلابى و انجام خدمت به انقلاب اجتماعى بود، در حالى كه نيما يوشيج "افسانه" را با هدفى مشخص و به طور برنامه ريزى شده نوشت تا انقلابى ادبى بياورد.

نيما يوشيج زندگى آينده خود را وقف اين كار كرد و به جايى رسيد كه سرانجام در ايران اصطلاح "شعر نيمايى" جايگزين "شعر نو" شد.

*رستم وهاب، شاعر و پژوهشگر تاجيک

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب