از میان برکشیدگان فرهنگ و ادب تاجیکستان، کمال‌الدین عینی (۱۹۲۸-۲۰۱۰) از نادر پژوهشگرانی بود که به برکت پیشینۀ خانوادگی و تحصیلات دانشگاهی‌اش، حلقۀ پیوند گذشتۀ ادبی تاجیکان با فضای فرهنگی نه‌چندان قوام‌یافتۀ امروزین این سرزمین بود.
کمال عینی، زادۀ سمرقند بود ، فرزند صدرالدین عینی از معماران فرهنگی – سیاسی تاجیکستان شوروی. در کودکی همراه پدر، سمرقند تازه نشسته در دامن جمهوری سوسیالیستی ازبکستان را برای همیشه ترک کرد تا به همت پدر تیرک آشیانه را بر سرزمینی بکوبند که هرچند حشمت فرهنگی زادگاه را نداشت، اما قرار بود به فرمانی مأوای نوآباد تاجیکان آسیای میانه شود، که شد. حاکمان بلشویک مسکو برای سرزمین نوآباد پایتختی نیز ساختند در روستای دوشنبه؛ روستایی که آن زمان جمعیتی در حدود ۴۶ خانوار داشت. همین شهر اما سرانجام مسکن کمال عینی، پدر، مادر و تنها خواهرش لطفيه شد.

تلاش پدر و یارانش همه این بود تا در ناکجاآباد دوشنبه، شهری درخور فرهنگ دیرپای فارسی‌زبانان آسیای میانه بسازند، که ساختند. همت والای ابوالقاسم لاهوتی نیز در این سازندگی، یادکردنی است. ابوالقاسم لاهوتی از دوستان پدر بود و کمال عینی به برکت این دوستی و آمدوشد، از ابوالقاسم لاهوتی در باب ادب فارسی ایران بسیار آموخت.

اوان کودکی کمال عینی در چنین فضای پرتلاشی گذشت. اما به سال‌های میانی دهۀ سی‌ام میلادی که رسید، بختک پرادبار تصفیه‌های خونبار استالینی، بر خانوادۀ عینی نیز سایۀ سیاهش را افکند. در شهر خبر از بازداشت قریب‌الوقوع پدر می‌رفت. آغاز جنگ دوم جهانی اما نقطۀ پایانی شد بر این فرآیند پرشتاب تصفیه‌ها. پدر هرچند از این کارزار جان بدر برد، اما ترس آن روزها همیشه با کمال باقی ماند و از او انسانی محتاط اما همیشه نگران ساخت.

با پایان جنگ، کمال عینی راهی سن پترزبورگ شد تا در بخش خاورشناسی دانشگاه دولتی آن شهر به آموختن ادبیات فارسی بنشیند. شاید این توصیه و تشویق پدر بود که از فرزند می‌خواست راه او را پی گیرد. کمال عینی به سال ۱۹۴۹ میلادی از همین دانشگاه فارغ‌التحصیل شد و سپس رو به تاجیکستان گذاشت.

سال‌های پس از جنگ، سال‌های تحولاتی تازه در سرزمین شوراها بود. از جمله، مسکو رأی بر این داد تا در تمامی جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی، مستقل از بودوباش فرهنگی و علمی‌شان، فرهنگستان‌های علوم همگن و همسنگ برپا شود. در تاجیکستان، بخش ادبیات و بررسی متون دست‌نویس شرقی در قیاس با بخش‌های دیگر فرهنگستان زودتر شکل گرفت. در سال ۱۹۵۳، هنگامی که کمال عینی ۲۵ سال داشت، به نخستین ریاست پژوهشکدۀ متون دست‌نویس شرقی برگزیده شد. آشنایی با گنجینۀ عظیم دست‌خط‌های کهن فارسی در این پژوهشکده فرصتی را برای کمال عینی فراهم آورد تا با بهره‌گیره از روش‌های دانشگاهی، یعنی آنچه که در سن پترزبورگ خوانده بود، به تصحیح و انتشار متون کلاسیک فارسی رو کند. حاصل این تلاش، پژوهش در آثار بزرگانی از ادبیات فارسی، چون رودکی، فردوسی، ناصر خسرو و جامی بود.

دوران ریاست کمال عینی بر پژوهشکدۀ متون دست‌نویس شرقی دو سالی به درازا کشید و از پی آن او به عضویت پژوهشکدۀ خاورشناسی و پژوهشکدۀ زبان و ادبیات، هر دو وابسته به فرهنگستان علوم تاجیکستان درآمد. کمال عینی با پیگیری تلاش‌های پیشین، همچنان به تصحیح و انتشار متون فارسی پرداخت و در این راستا از مشارکت او برای نشر نه‌جلدی "شاهنامۀ فردوسی" و تدوین منتخب آثار عبدالرحمان جامی در پنج جلد باید یاد کرد. از دیگر آثار او انتشار متن انتقادی "همای و همایون"، "گل و نوروز" از خواجوی کرمانی بود و نیز همکاری‌اش با دیگر پژوهشگران در آماده کردن متون "ویس و رامین" از فخر‌الدین گرگانی، "بدایع‌الوقایع" از زین‌الدین واصفی. اما ماندگارترین کارهای او شاید نشر آثار پدرش ، صدرالدین عینی بود که گاه حتا به همت او به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شد.

با فروپاشی اتحاد جماهیر سوسیالیستی، چون دیگر پژوهشگران تاجیک، برای کمال عینی نیزعرصۀ تازه‌ای برای پژوهش فراهم آمد. کمال عینی سفرهای بسیاری را به شرق و غرب، با هدف شرکت در نشست‌های علمی آغاز کرد. در بسیاری از این سفرها همسرش "مقدمه اشرفی" نیز که از هنر شناسان برجستۀ تاجیک است، همگام او بود. برخی از رسالات او در مجموعه مقالات کنفرانس‌هایی چون انجمن مطالعات آسیای میانه به چاپ رسیده‌اند.

کمال عینی، همگام با محمد عاصمی، از بنیاد‌گذران انجمن تاجیکان و فارسی‌زبانان، پیوند بود. انجمنی که با هدف "حفظ و پیوند ارزش‌ها و سنت‌های مشترک تاریخی و فرهنگی تاجیکان و دیگر مردمان فارسی‌زبان و به منظور گسترش و تحکیم مناسبات دوستانۀ میان آنها" شکل گرفت. با به خاک افتادن بی‌رحمانۀ محمد عاصمی به سال ۱۹۹۶، نقش کمال عینی در پیوند فارسی‌زبانان چشمگیرتر شد. نقشی که تا پایان زندگی از آن غافل نماند.

روز یکشنبه، ۱۵ اوت، پیکر کمال عینی در کنار آرامگاه پدرش صدرالدین عینی و دوست دیرینش محمد عاصمی در باغ عینی شهر دوشنبه به خاک رفت.

گزارش مصور اين صفحه که شامل صحبت‌های کمال عينی نيز می‌شود، بار نخست روز ۲۱ آوريل ۲۰۰۸ در جديدآنلاين منتشر شده بود.

*دکتر تورج اتابکی استاد تاریخ خاور میانه و آسیای مرکزی در دانشگاه لایدن هلند است.

  برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب