تورج اتابکی

در گوشۀ شمال غربی سرزمین پهناور چین، ایالت "سین جی یانگ" باستانی برابر با ۱.۶میلیون کیلومتر مربع، از نظر تنوع قومی رنگارنگ ترین ایالت چین است.

از ۱.۳میلیارد مردمی که در جمهوری خلق چین زندگی می کنند، چینی تباران یا هان ها ۹۱ درصد جمعیت را تشکیل می دهند. اما در ایالت سین جی یانگ با جمعیتی برابر با ۲۰میلیون، بیش از ۴۰ قوم گونه گون با فرهنگ و آیین های متفاوت بودوباش دارند. اویغورها که عمدۀ ساکنان این ایالتند، در کنار هان ها، قزاق ها، خوی ها (چینی تباران مسلمان)، قرقیزها، مغولان، خلخال ها، تاجیکان و ازبک ها و دیگر اقوام کم شمارتر، چون روس ها و تاتارها به سر می برند.

در طول ۶۰ سال حاکمیت حزب کمونیست بر چین، مهاجرت هان ها به سین جی یانگ شتاب تازه ای یافت. در قیاس با سال ۱۹۴۹، یعنی زمان پیدایش جمهوری خلق چین، که هان ها شش درصد کل جمعیت این ایالت را تشکیل می دادند، امروزه شمار هان ها در این ایالت به ۴۱ درصد رسیده است که خود یکی از دلایل تنش های قومی در این ایالت است.

در گذشته های نه چندان دور، جغرافیای جهان، سرزمین اویغورها را با نام ترکستان شرقی می شناخت. "سین جی یانگ" عبارتی چینی است، به معنای "مرزهای نو". ترکستان شرقی سرزمینی بود با شهرهای تاریخی ای چون کاشغر، ختن و تورفان بر سر راه ابریشم؛ راه ابریشمی که از دریای مدیترانه آغاز می شد، از شمال ایران کنونی می گذشت، به ماوراءالنهر یا فرارود می رسید، سمرقند و بخارا را پشت سر می گذاشت و با گذار از صحرای "تکله مکان" در جوار شهرهایی چون کاشغر، ختن و تورفان سرانجام به سیان در شرق چین، به فاصله ای نه چندان دور از دریای زرد، منتهی می شد.

حاشیۀ صحرای تکله مکان در مسیر راه ابریشم، زیستگاه اقوام ایرانی و ترک، یعنی تاجیکان - پامیری ها و اویغورها بود. سهم اینان در تجارت راه ابریشم، ارائۀ پارچه های زربفت، سنگ های معدنی گرانبها و میوه های خشک بود. یشم یا عقیق سبز این دیار امروزه نیز بازارهای ارومچی، کاشغر و ختن را پر کرده است.

آمدن اویغورها به این سرزمین به قرن نهم میلادی بازمی گردد. آن زمان اسلام، دینی فراگیر در این دیار نبود. اقوام ایرانی که پیش از اویغورها در این جا بودوباش داشتند، مانویت و آیین بودا را باور داشتند. زبانشان هم تخاری بود؛ از شاخۀ ایرانی زبان های هند و اروپایی. اما با آمدن اویغورها و برپایی سلطنت قره ختائیان یا چینی های تیره پوست، رفته رفته زبان ترکان رایج شد.

مسلمان شدن مردم این دیار اما به قرن ۱۵ میلادی می رسد، و آن هم به همت مغولان خود تازه مسلمان شده. گسترش اسلام سنی در این جا حلقۀ پیوندی شد با مردمان گوشه های دیگر آسیای مرکزی و از جمله فرارود. اما این پیوند دینی در کنار همریشگی زبانی هیچ گاه به شکل دیرپا قوام سیاسی نیافت. در پی لشکرکشی پیاپی چینی ها که از نیمۀ قرن ۱۸ آغاز شد، این سرزمین به تناوب به امپراتوری چین پیوست. تنها دو بار در سال های ۱۹۳۳ و ۱۹۴۴ بود که مردم این دیار رنگ استقلال به خود دیدند و جمهوری مستقل ترکستان شرقی را بپا کردند. عمر این جمهوری اما برف بهاری بود.

با شکل گیری جمهوری خلق چین در ۱۹۴۹ ترکستان شرقی یکسره به زیر پرچم سرخ کمونیسم کشانده شد و نام "ایالت خودمختار اویغور سین جی یانگ" را بر خود گرفت. اما اویغورها همچنان ترجیح می دهند این سرزمین را با نام "ترکستان شرقی" یا "اویغورستان" بخوانند. همگام با این پافشاری، تلاش اینان برای حفظ میراث تاریخی شان هم یادکردنی است. پایتخت این ایالت، شهر ارومچی، هرچند امروز با شاهراه ها و ساختمان های سر به آسمان کشیده بیشتر شانه به شانۀ پکن و شانگهای می زند، اما اینجا و آنجا هنوز می شود نشانی از معماری کهن یافت؛ گنبدهای زراندود با تاج های نیزه وار یادآور کاخ ها و معابد قره ختائیان است. و یا شب کلاه های کاشغری بیشتر به توپی یا طاقی هایی که در بازار سمرقند می فروشند، می ماند و پیلاو pilav ختنی، همان "آش پلو" وادی فرغانه است.

فرجام این مقاومت فرهنگی اما اندیشیدنی است. 

جدیدآنلاین: در این صفحه می توانید مجموعه ای از عکس های رضا دقتی، عکاس ایرانی مقیم فرانسه را ببینید که در اواسط دهۀ ۱۹۹۰ میلادی در ترکستان شرقی گرفته است.

  برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب